قەتڵ بە بیانووی نامووس و وێرانکارییەکانی لە کۆمەڵگادا
چیمەن جەوانروودی
مێژووی سەرهەڵدانی قەتلی نامووسی دەگەرێتەوە بۆ دوو هەزار ساڵ پێش کە بە دەستووری ئەگستوس سزار یەکەمین ئیمپراتوری رۆم کە بۆ دیفاع لە ماڵ وگیانیا ونامووسی خۆیان ڕێگە پێی دار.
لە زۆربەی وڵاتانی رۆم ، ئاشوور ، زەرتەشتی ، یەهوودی ولە ئۆروپای قرونی وستا هەر کەس لە کاتی بینینی رابتەی نامشروع کە بێتە هۆکاری لەکەدار بوونی شەرف و ئابرووی بنەماڵە وتایفە وخێل ئەیان توانی ژن بنەماڵەی خۆیان بکوژن .(ژن ، کچ، خوشک )٣ بۆ ٧ ساڵ زیندانی دەکران وحوکم دەدران .
ئێران ، ئەفغانستان ، پاکستان ،ترکیە و وڵاتانی عەرەبی هەر ئێستا ئەم حوکمە بۆ قەتلی ژنان وکچانی خۆیان دەدەن .
لەسەردەمی پێش ئێستە مدرنیسم وبە تایبەت لە ناو قەبیلەکان ئەمە قەتل نەبووە و ژن کوێلە بووە و هەرچی لە بەرژەوەندی قەبیلە وبنەماڵە دا بووە پیاوی بنەماڵە توانویەتی ئەنجامی بدات .
ئەگەر پیاوێک لە ماڵی خۆی ژنێکی هەنجار شکەنی بوایی باقی قەبیلەکە هەولیان ئەدا بۆ کوشتنی ئەو ژنە .
لە دەورانی پێک هاتنی دەوڵەت ونەتەوە تووندوتێژی لەگەڵ یەکتر سز ا دەدران و لە دادگا حوکم دراون بە تایبەت کوشتنی حوکمی زۆر سەختی بووە بەلام قەتل نامووسی هەر حوکمی زۆرکەم بووە و وەك قەتل پێناسە نەکراوە .
دوای دووهەزار سال لە کاتێک دا دادوەر و دەوڵەت هەیە قەتل نامووسی وەک قەتل پێناسە ناکرێت وحوکمی لە ٣ بۆ ٧ سال زیاتر نیە .ئەوەیش تەنیا ئەگەر شاکی بێت وباوکی بیەوێت ئەتوانێت لەسەر مەسئولی کچەکەی شآکی بێت .(دایک وباوک ئەتوانن شاکی بن.)
هەر ئیستە لە وڵاتانی ئیتالیا ، مەراکش ، پاکستان بە بۆنەی نەبوونی یاسای سزای قەتلی نامووسی قتل ژن بەردەوامە ،
بە تایبەت جنووبی ئاسیا (پاکستان ، هند ، خاوەرمیانە ، عەرەبستان، ئێران ،ترکیە ،ئەفغانستان) قەتل نامووسی بەردەوامە .
سالی ٢٠١٧ لە ٢٨٠ قەتل ٥٠ کەس سزای بۆ ٧ سلا دراون لە ئێران حدود ٤٥٠ بۆ ٥٠٠ ژن کوژراون .
بە پێی یاسای ١٧٩ مصوب ١٣٠٤ هەر کات پیاوێک ژنەکەی خۆی لە گەڵ پیاوێک ببینێت ئەتوانێت بۆ دیفاع لە نامووس هەر دووکیان بکوژێت سزای ٦ مانگ بۆ ٣ ساڵە کە حوکم ئەدرێت .
بە پێی مادە ٣٦٠ مصوب سال ١٣٧٥ ئەگەر ژن وپیاوێک بە تەنیایی پێکەوە بن شوی ژنەکە دەتواتنێت هەر دووکیان بکوژێت وەک قەتل نامووسی پێناسە کراوە بۆیە ٦ مانگ زیندانی دەکرێت .
ئەگەر کچێک لەگەڵ پیاوێک ببینرێت ١٠٠زەرەبەی شەڵاقە بەڵام باوکی ئەتوانێت بیکوژێت .لەکاتێک دا حوکمی قانوونی ١٠٠زەربەی
شەلاقە .تەنانەت ئەگەر عەمەلی سیکسی یان ئەنجام درابێت یاسا بۆ خۆی حوکمی شەڵاقە بەلام باوکی کچەکە بۆ دیفاع لە نامووس دەتوانێت بیکوژێت وەک قەتلی نامووسی پێناسە کراوە و حوکمی قەساس یا دیە ناگرێتە خۆی .
بە پێێ شەرعی ئەهلی سوننە بە سێ مەرەج ١-باوک بە پێێ قوران ساحێوە ٢ – بەڵام سونەتی پێغەمبەر ئیجازەی قەتل نادات بەڵام باوک وەکوو دیفاع لە نامووس دەتوانێ بیکوژێ چۆنکە وەلی نیعمەتی کچەکەیەتی .
لە شێعە قەساس ناکرێت بەڵام دیە بە شووی کچەکە دەدرێت .
بۆیە ئەم یاسایانە ڕۆلی هەیە لە سەر کلتوور ، زەینەیەت وخۆی هۆکاری بازتولیدی تووندوتێژی دەبێت .
لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان قەتلی نامووسی لە سالی ١٤٠١ زیاتر لە ٣٠ لە سەدا پەرەی سەندووە، یانی ٤١ ژن کوژراون کە ٣٥ لە سەدیان بەدەست بنەماڵەکەی خۆیان بووە وەک (باوک ، برا ، مێرد)
هەروەها ڕێژەی ژن کوژی لە باشووری کوردستانیش زۆر پەرەی سەندووە.
هۆکارە گرنگەکانی ژن کوژی دەگەرێتەوە بۆ
١-کلتوری چەق بەستووی باوکسالاری لە سەربیری دژە ژن
٢-یاسا وڕێسای کۆنەپەرەستانەی وڵاتانێک کەلە ژێر دەسەڵاتی بیری ئیسلامیدان .
٣-رۆژهەڵاتی ناوەراست بەعام هێشتا زۆر دژە ژنە .
٤- هێزی گۆڕان و ڕچەشکێنی ژنان دژ بە بیری دژە مرۆڤی پیاوـباوکسالاری
٥- بارودۆخی نالەباری ئابووری و نەداری و بێکاری و بەسترانەوەی هەنووکەیی ژنان بە پیاو لە باری ئابووری و دابینکردنی ژیانەوە. ھەر چەند ژنان ھەموو کات خۆیان توانیویانە بەشێکی زۆر لە کارو باری بنەماڵە لە ئەستۆ بگرن ،بەڵام ھەم لە یاسا ھەم لە کلتووری چەقبەستووی باوکسالار و ھەم لە ئایین دا پیاو سەرپەرەستی بنەماڵەیە و ئەوە ھۆکارێکیترە بۆ ئەوەی پیاو خۆی بەساحێب نامووسێک بزانێ کە دەتوانێ ھەر شێوەیە ھەڵسووکەوتی لە گەڵدا بکات. هاوکات باروودۆخی خراپی ئابووری کاریگەریی لەسەر توندوروستیی ڕۆحی پیاوان داناوە و ئاستی تەحەمولیانی ھاوردووەتە خوارەوە و زۆر جار دەبێت بە ھۆکاری توندوو تیژی و قەتڵی نامووسی.
بۆیە ئەم یاسایانە ڕۆلی هەیە لە سەر کلتوور، زەینەیەت و خۆیان هۆکاری وەبەرهێنانەوەی تووندوتێژین. كەوایە ئەبێت چالاک بین بۆ پێناسە واقیعی خۆمان وەک ژن ،و هەوڵ دان بۆ گۆڕینی یاسا و داب ونەرینی کۆن و کلتووری دژە ژن لە م ڕێگایانەوە :
١-گۆڕانی بیر وفەلسەفە لە سەر ژن و پێدا چوونەوە مێژوو وگۆڕانی یاسا ،بە کەڵک لە بیری یەکسانی خوازی ،بەشداری ژن وپیاوانی ئازادی خواز ویەکسانی خواز ڕێکخستنی بزووتنەوەیکی گشتگیر لە پێناوە ئەم گۆڕانە.
٢- ئێمە ژنانی کۆمەڵگا بە گشتی لە مێژوویکی دڕێژ خاێندا لە ژێر کاریگەریی ئیدۆئۆلوژیی پیاوـباوکسالاردا بووین، بۆیە پیویستە خۆمان بیرێکی ژنانە و هەڵوێستێکی کارامان ھەبێت و ئەم بیروکەیە وەک ئیدەیکی کارا لە راستای ئامانجی ژنان بێت بۆ گەیشتن بە داخوازیەکانی ژنان .
٣- گۆڕانی یاسا ئەگەرچی لە کورت ماوە دا جواب ناداتەوە بەڵام لە دڕێژ خایەن دەتوانێت ببێت هۆی گۆرێنی کلتوور و ئەدەبیات . بۆیە پێویستە دەبێ خەسار ناسی بکرێت و هۆکارەکانی قەتڵی نامووسی دیاری بکرێت بۆ کەم کردنەوە ئەم ئەستەنگە لە باری دەروونی و بەرگڕی لە وەبەرهێنانەوەی قەتلی نامووسی بکرێت .
٤- کێشە ی بنەڕەتی تووندوتێژی لە کۆمەڵگادا بە حەجمێکی زۆر بە ژن وبە پیاو دا بە شێوەی پەروەردە چارە سەر بکرێت .
ئێمە ژنان و پیاوانی بەهەڵوێست و ئازادیخواز و یەکسانیخواز نابێ بەرامبەر بە ژن کوژی وقەتڵی نامووسی بێدەنگ بین ، دەبێ بۆ گەیشتن بە ئامانجی کۆمەڵگای یەکسان و دوور لە تووندوتێژی و پر لە ئاشتی زیاتر هەوڵ بدەین
مێژووی سەرهەڵدانی قەتلی نامووسی دەگەرێتەوە بۆ دوو هەزار ساڵ پێش کە بە دەستووری ئەگستوس سزار یەکەمین ئیمپراتوری رۆم کە بۆ دیفاع لە ماڵ وگیانیا ونامووسی خۆیان ڕێگە پێی دار.
لە زۆربەی وڵاتانی رۆم ، ئاشوور ، زەرتەشتی ، یەهوودی ولە ئۆروپای قرونی وستا هەر کەس لە کاتی بینینی رابتەی نامشروع کە بێتە هۆکاری لەکەدار بوونی شەرف و ئابرووی بنەماڵە وتایفە وخێل ئەیان توانی ژن بنەماڵەی خۆیان بکوژن .(ژن ، کچ، خوشک )٣ بۆ ٧ ساڵ زیندانی دەکران وحوکم دەدران .
ئێران ، ئەفغانستان ، پاکستان ،ترکیە و وڵاتانی عەرەبی هەر ئێستا ئەم حوکمە بۆ قەتلی ژنان وکچانی خۆیان دەدەن .
لەسەردەمی پێش ئێستە مدرنیسم وبە تایبەت لە ناو قەبیلەکان ئەمە قەتل نەبووە و ژن کوێلە بووە و هەرچی لە بەرژەوەندی قەبیلە وبنەماڵە دا بووە پیاوی بنەماڵە توانویەتی ئەنجامی بدات .
ئەگەر پیاوێک لە ماڵی خۆی ژنێکی هەنجار شکەنی بوایی باقی قەبیلەکە هەولیان ئەدا بۆ کوشتنی ئەو ژنە .
لە دەورانی پێک هاتنی دەوڵەت ونەتەوە تووندوتێژی لەگەڵ یەکتر سز ا دەدران و لە دادگا حوکم دراون بە تایبەت کوشتنی حوکمی زۆر سەختی بووە بەلام قەتل نامووسی هەر حوکمی زۆرکەم بووە و وەك قەتل پێناسە نەکراوە .
دوای دووهەزار سال لە کاتێک دا دادوەر و دەوڵەت هەیە قەتل نامووسی وەک قەتل پێناسە ناکرێت وحوکمی لە ٣ بۆ ٧ سال زیاتر نیە .ئەوەیش تەنیا ئەگەر شاکی بێت وباوکی بیەوێت ئەتوانێت لەسەر مەسئولی کچەکەی شآکی بێت .(دایک وباوک ئەتوانن شاکی بن.)
هەر ئیستە لە وڵاتانی ئیتالیا ، مەراکش ، پاکستان بە بۆنەی نەبوونی یاسای سزای قەتلی نامووسی قتل ژن بەردەوامە ،
بە تایبەت جنووبی ئاسیا (پاکستان ، هند ، خاوەرمیانە ، عەرەبستان، ئێران ،ترکیە ،ئەفغانستان) قەتل نامووسی بەردەوامە .
سالی ٢٠١٧ لە ٢٨٠ قەتل ٥٠ کەس سزای بۆ ٧ سلا دراون لە ئێران حدود ٤٥٠ بۆ ٥٠٠ ژن کوژراون .
بە پێی یاسای ١٧٩ مصوب ١٣٠٤ هەر کات پیاوێک ژنەکەی خۆی لە گەڵ پیاوێک ببینێت ئەتوانێت بۆ دیفاع لە نامووس هەر دووکیان بکوژێت سزای ٦ مانگ بۆ ٣ ساڵە کە حوکم ئەدرێت .
بە پێی مادە ٣٦٠ مصوب سال ١٣٧٥ ئەگەر ژن وپیاوێک بە تەنیایی پێکەوە بن شوی ژنەکە دەتواتنێت هەر دووکیان بکوژێت وەک قەتل نامووسی پێناسە کراوە بۆیە ٦ مانگ زیندانی دەکرێت .
ئەگەر کچێک لەگەڵ پیاوێک ببینرێت ١٠٠زەرەبەی شەڵاقە بەڵام باوکی ئەتوانێت بیکوژێت .لەکاتێک دا حوکمی قانوونی ١٠٠زەربەی
شەلاقە .تەنانەت ئەگەر عەمەلی سیکسی یان ئەنجام درابێت یاسا بۆ خۆی حوکمی شەڵاقە بەلام باوکی کچەکە بۆ دیفاع لە نامووس دەتوانێت بیکوژێت وەک قەتلی نامووسی پێناسە کراوە و حوکمی قەساس یا دیە ناگرێتە خۆی .
بە پێێ شەرعی ئەهلی سوننە بە سێ مەرەج ١-باوک بە پێێ قوران ساحێوە ٢ – بەڵام سونەتی پێغەمبەر ئیجازەی قەتل نادات بەڵام باوک وەکوو دیفاع لە نامووس دەتوانێ بیکوژێ چۆنکە وەلی نیعمەتی کچەکەیەتی .
لە شێعە قەساس ناکرێت بەڵام دیە بە شووی کچەکە دەدرێت .
بۆیە ئەم یاسایانە ڕۆلی هەیە لە سەر کلتوور ، زەینەیەت وخۆی هۆکاری بازتولیدی تووندوتێژی دەبێت .
لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان قەتلی نامووسی لە سالی ١٤٠١ زیاتر لە ٣٠ لە سەدا پەرەی سەندووە، یانی ٤١ ژن کوژراون کە ٣٥ لە سەدیان بەدەست بنەماڵەکەی خۆیان بووە وەک (باوک ، برا ، مێرد)
هەروەها ڕێژەی ژن کوژی لە باشووری کوردستانیش زۆر پەرەی سەندووە.
هۆکارە گرنگەکانی ژن کوژی دەگەرێتەوە بۆ
١-کلتوری چەق بەستووی باوکسالاری لە سەربیری دژە ژن
٢-یاسا وڕێسای کۆنەپەرەستانەی وڵاتانێک کەلە ژێر دەسەڵاتی بیری ئیسلامیدان .
٣-رۆژهەڵاتی ناوەراست بەعام هێشتا زۆر دژە ژنە .
٤- هێزی گۆڕان و ڕچەشکێنی ژنان دژ بە بیری دژە مرۆڤی پیاوـباوکسالاری
٥- بارودۆخی نالەباری ئابووری و نەداری و بێکاری و بەسترانەوەی هەنووکەیی ژنان بە پیاو لە باری ئابووری و دابینکردنی ژیانەوە. ھەر چەند ژنان ھەموو کات خۆیان توانیویانە بەشێکی زۆر لە کارو باری بنەماڵە لە ئەستۆ بگرن ،بەڵام ھەم لە یاسا ھەم لە کلتووری چەقبەستووی باوکسالار و ھەم لە ئایین دا پیاو سەرپەرەستی بنەماڵەیە و ئەوە ھۆکارێکیترە بۆ ئەوەی پیاو خۆی بەساحێب نامووسێک بزانێ کە دەتوانێ ھەر شێوەیە ھەڵسووکەوتی لە گەڵدا بکات. هاوکات باروودۆخی خراپی ئابووری کاریگەریی لەسەر توندوروستیی ڕۆحی پیاوان داناوە و ئاستی تەحەمولیانی ھاوردووەتە خوارەوە و زۆر جار دەبێت بە ھۆکاری توندوو تیژی و قەتڵی نامووسی.
بۆیە ئەم یاسایانە ڕۆلی هەیە لە سەر کلتوور، زەینەیەت و خۆیان هۆکاری وەبەرهێنانەوەی تووندوتێژین. كەوایە ئەبێت چالاک بین بۆ پێناسە واقیعی خۆمان وەک ژن ،و هەوڵ دان بۆ گۆڕینی یاسا و داب ونەرینی کۆن و کلتووری دژە ژن لە م ڕێگایانەوە :
١-گۆڕانی بیر وفەلسەفە لە سەر ژن و پێدا چوونەوە مێژوو وگۆڕانی یاسا ،بە کەڵک لە بیری یەکسانی خوازی ،بەشداری ژن وپیاوانی ئازادی خواز ویەکسانی خواز ڕێکخستنی بزووتنەوەیکی گشتگیر لە پێناوە ئەم گۆڕانە.
٢- ئێمە ژنانی کۆمەڵگا بە گشتی لە مێژوویکی دڕێژ خاێندا لە ژێر کاریگەریی ئیدۆئۆلوژیی پیاوـباوکسالاردا بووین، بۆیە پیویستە خۆمان بیرێکی ژنانە و هەڵوێستێکی کارامان ھەبێت و ئەم بیروکەیە وەک ئیدەیکی کارا لە راستای ئامانجی ژنان بێت بۆ گەیشتن بە داخوازیەکانی ژنان .
٣- گۆڕانی یاسا ئەگەرچی لە کورت ماوە دا جواب ناداتەوە بەڵام لە دڕێژ خایەن دەتوانێت ببێت هۆی گۆرێنی کلتوور و ئەدەبیات . بۆیە پێویستە دەبێ خەسار ناسی بکرێت و هۆکارەکانی قەتڵی نامووسی دیاری بکرێت بۆ کەم کردنەوە ئەم ئەستەنگە لە باری دەروونی و بەرگڕی لە وەبەرهێنانەوەی قەتلی نامووسی بکرێت .
٤- کێشە ی بنەڕەتی تووندوتێژی لە کۆمەڵگادا بە حەجمێکی زۆر بە ژن وبە پیاو دا بە شێوەی پەروەردە چارە سەر بکرێت .
ئێمە ژنان و پیاوانی بەهەڵوێست و ئازادیخواز و یەکسانیخواز نابێ بەرامبەر بە ژن کوژی وقەتڵی نامووسی بێدەنگ بین ، دەبێ بۆ گەیشتن بە ئامانجی کۆمەڵگای یەکسان و دوور لە تووندوتێژی و پر لە ئاشتی زیاتر هەوڵ بدەین
