کورتەیەک سەبارەت بە پەیمانی لۆزان…!
پەیمانی لۆزان چۆن دروست بوو؟ پەیمانی لۆزان لە ٢٤ی تەمووزی ١٩٢٣ لە قەڵای ئۆچی “قەڵای مێژوویی شۆڕشگێڕانی سەدەی ١٣، کە بوو بە قڕکردنی شۆڕشگێڕان” لە شاری لۆزان لە سویسرا واژۆ کرا.لە ٢٠ی تشرینی دووەمی ١٩٢٢ کۆنگرەی لۆزان لە نێوان بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتاڵیا، ژاپۆن، یۆنان، ڕۆمانیا، سلۆڤینیا، سربیا و تورکیا بەڕێوەچوو. جگە لەمانە وڵاتانی ئۆکرانیا و بولگاریا و… لە کۆنگرەدا ئامادە بوون.لەسەر پێشنیاری تورکیە لە ٢٣ی نیسانی ١٩٢٣ قۆناغی دووەمی کۆنگرەی لۆزان دەستی پێکرد. لە خولی دووەمی کۆنگرەدا بۆ ماوەی ٣ مانگ باسی حکومەتی عوسمانییان کرد. لە ئەنجامدا لە ٢٤ی تەمموزی ١٩٢٣ ڕێککەوتننامەی لۆزان لە نێوان شاندی تورکیا و وڵاتانی ئەم هاوپەیمانییەدا واژۆ کرا. ئەم ڕێککەوتنە دژی پەیمانی سور بوو (١٠/٨/١٩٢٠) کاتێک فەرمانڕەواکانی عوسمانی و بەریتانیا و وڵاتانی دیکە بە فەرمی کوردیان وەک نەتەوەیەک قبوڵ کرد. لەبەرامبەردا ئەتاتورک سزای لەسێدارەدانی بەسەر ئەو کەسانەدا سەپاند کە ئەم ڕێککەوتنەیان واژۆ کردبوو. هەموو هەوڵەکانی تورکیە بۆ ئەوە بوو کە مادەکانی ٦٢ و ٦٣ و ٦٤ی پەیمانی سور جێبەجێ نەکرێن.بەم شێوەیە نەخشەی ناوچەکە بە بێ لەبەرچاوگرتنی ئیرادەی گەلی کورد داڕشتەوە. نەتەوەی کورد و نیشتمانەکەی بۆ دووەم جار لە مێژوودا دابەش بووفۆبیای لۆزان، کێ دروستی دەکات و بۆچی و ئایا حزبە کوردییەکان مافی خۆیانە، دژایەتی لۆزان دەکەن؟سەرەتا دەبێ دان بەوەدا بنێین کە پەیمانی لۆزان تەنیا وابەستەی کوردستان نەبووە، بەڵکو کورد گەورەترین قوربانی بووە. دابەشکردنی خاکی کوردستان بوو لە نێوان بەریتانیا و هاوپەیمانەکانی لە لایەک و حکومەتی کەمالیستی تورکیا و ئەوکات لەلایەن کۆمەڵەی گەلانەوە بەرەکەتی پێبەخشرا. سەبارەت بە کوردیش، ڕێککەوتنەکە لەسەر هیچ بنەمایەکی ئەخلاقی و یاسایی و سیاسی دروست نییە، چونکە نوێنەری خەڵکی کوردستان لەکاتی دابەشکردنی زەوییەکانیان ئامادەنەبوون و ئەوەش پێشێلکردنی ڕێککەوتننامەی سیڤەری ساڵی 1920 بوو، کە دان بە مافی کورددا ناوە کە قەوارەیەکیان بۆ دابمەزرێنێت. هەروەها پێشێلکردنی پرەنسیپی مافی چارەی خۆنووسینی گەلان بوو کە لە میساقی کۆمەڵەی گەلاندا ئاماژەی پێکراوە و ئەو بەڵێنانەی پەیوەندیدارە کە سەرۆک کۆماری ئەمریکا و سەرۆکانی هاوپەیمانی ڕۆژئاوا لە کاتی جەنگی جیهانی یەکەمدا داویانە. وە دەوڵەتی ئینگلیز بە پلەی یەکەم بەرپرسە لەم نادادپەروەرییە مێژووییە کە بەسەر کورددا هات.پەیمانی لۆزان ئەمڕۆ شەرعیەتی نێودەوڵەتی هەیە لەسەر بنەمای بنەماکانی fait accompli کە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا پەسەند دەکرێن، سیستەمی ئاسایشی ناوچەیی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دامەزراند و وڵاتانی بەڵکانی دابەشکرد و هیچ ئاماژەیەک لە ئاسۆدا نییە بۆ گۆڕینی لە ئایندەیەکی نزیکدا. داعش دەیویست ئەم واقیعە بگۆڕێت، بەڵام زلهێزە نێودەوڵەتی و ناوچەییەکان هەوڵەکانی بۆ کۆتاییهێنان بە ڕژێمی ئەمنی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایش و ئاشتی نێودەوڵەتی و ناوچەیی زانی و لەناویان برد.
کورد بەڵێنی ئۆتۆنۆمی پێدرا، بەڵام لە کۆتاییدا ئێوە لە ڕێککەوتنەکە دوورتان خستەوەئەتاتورک و بەرپرسانی تورکیا لەو کاتەدا لە کۆنگرەی ئەرزروم و سیڤاس پێش پەیمانی سور بەڵێنیان بە کورد دا، کە هەموو مافەکانی گەلی کورد بەدیبهێنن. لە ٢٣ی نیسانی ١٩٢٠ لە ئەنقەرە، پەرلەمانی تورکیا ئۆتۆنۆمی کوردی قبوڵ کرد. ئەتاتورک وتی؛ دەشڵێت: چارەنووسی کورد و تورک وەک یەکە، کێشەی کوردیش کێشەی ئێمەیە.بڕیار بوو پرسی کورد بە پێی دەستووری ساڵی ١٩٢١ یەکلایی بکرێتەوە، بەڵام لە دوای دەستووری ١٩٢١ لەگەڵ دەستووری ساڵی ١٩٢٤ پرسی کورد و بوونی کورد ڕەتکرایەوە. دوای دەستوور دەستیان کرد بە نکۆڵیکردن و کۆچکردن و کوشتنی کورد و وێرانکردنی کوردستان.هەرچەندە بە پێی ئەو ڕێککەوتنانە ڕایانگەیاند، کورد و تورک یەکن، بەڵام لە واقیعدا ٩٩ ساڵە هەنگاوی دژی دەگرن. لە لایەکی ترەوە کورد دەیان ڕاپەڕینیشی دەستپێکرد. ڕاپەڕینی شێخ سەعید لە ساڵی ١٩٢٥، ڕاپەڕینی ئاگری (زیلان) لە ساڵی ١٩٣٠، ڕاپەڕینی دەرسیم لە ساڵی ١٩٣٧ تایبەتترین ڕاپەڕینن کە کورد ئەنجامی داوە.
ئەمڕۆ لۆزان هەوڵێکە بۆ قۆناغێکی نوێ لەلایەن کوردەوەکاتێک ڕێککەوتنی لۆزان کرا، کورد هیچ دەسەڵاتێکی سەربازی و سیاسی و دیپلۆماسی و ئابووری نەبوو و ڕێکخراو نەبوو. کورد تا ئەمڕۆ پەیمانی لۆزان قبوڵ نەکردووە و لە دوای حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو قۆناغێکی نوێ بۆ کورد دەستی پێکرد. پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) بە سەرکردایەتی عەبدوڵڵا ئۆجەلان دامەزرا و هاوکات لەگەڵ ئەم ڕاپەڕینە نوێیەدا فشاری سەربازی لە دژی کورد زیاتر بوو.
هەزاران گوند سووتاون و ملیۆنان کورد ئاوارە بوون.هەرچەندە پڕۆسەی ئاشتی لەهەندێک قۆناغدا لەلایەن شاندەکانەوە دەستیپێکرد، بەتایبەتی لەنێوان ساڵانی 2013 بۆ 2015، بەڵام پڕۆسەکە لەدوای 24ی تەمموزی 2015ەوە چووە قۆناغێکی سەختەوە و ڕێککەوتنی دۆڵمە باغچەیان واژۆکرد.ئەردۆغان بە دروشمی “هەموو شتێک بۆ تورک و تورکیە” پەیمانی نیشتمانی و گەڕانەوەی بۆ سنوورەکانی عوسمانی زیندوو کردەوە. لە هەوڵێکدا بۆ داگیرکردنی کۆبانی لە ڕێگەی تاوانبارانی داعشەوە و دواتر ڕاستەوخۆ داگیرکردنی عەفرین و سێریکانی و گریسپی و وێرانکردن و کۆمەڵکوژیی ناوچەکانی سور ئامەد و جەزیر و سەلووپی و چەند ناوچەیەکی باکوری کوردستان و دەستوەردان لە کەرکوک و موسڵ و دامەزراندنی بنکەی سەربازی نوێ لە نزیک موسڵ و هەرێمی کوردستان و دروستکردنی هێزی سەربازی لەنێو تورکمان و سوننەکانی عێراق و ناردنی هێز بۆ سوریا و لیبیا پیلانگێڕی مەترسیدارەکانیان ئەنجامدا
لە تورکیا هەندێک بازنە هەن کە دەیانەوێت بڕگەکانی لۆزان لە دەریای ئیجەدا بگۆڕن، بەڵام لەگەڵ ڕەتکردنەوەی کۆدەنگی نێودەوڵەتی بەریەکدەکەون. وە کاتێک مەسعوود بارزانی بەهەمان شێوە هەوڵیدا، لەڕێگەی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی ساڵی ٢٠١٧، ئەم واقیعە بگۆڕێت، ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان بە دەرکردنی بڕیارێکی کۆدەنگی ئەندامانی خۆی بۆ ڕەتکردنەوەی ڕیفراندۆم ڕووبەڕووی بووەوە، وڵاتانی ناوچەکەش بەهەمان شێوە ڕیزیان گرت لە دژی ڕیفراندۆمەکە.کۆڕبەندە حزبی و ئەکادیمی و ڕۆشنبیرییەکان لە کوردستانی عێراق، ڕۆز ئەوا و ڕەوەند شاهیدی بەستنی چەندین کۆنفڕانسن لە لۆزان و ئەم بابەتەش کە من پێی دەڵێم “فۆبیای لۆزان”، بووەتە سەرقاڵی ڕۆژنامەگەری و کەشوهەوای ڕۆشنبیری کوردی، بەبێ ئەوەی زۆرێکیان سروشت و ڕاستی لۆزان بزانن. کێ ئەم کەش و هەوایە لە کۆمەڵگای کوردیدا دروست دەکات و بۆچی ئێستا؟من دەبینم پارتە کوردییەکان و کەسایەتییە سیاسی بەرژەوەندییان لە وروژاندنی پرسی لۆزان هەیە، بەڵام مافی ئەوەیان نییە. زۆربەی ئەو لایەنانە ئەو فایت ئەکۆمپلییان قبوڵ کرد کە ڕێککەوتنی لۆزان دروستی کردبوو و دەستبەرداری سەربەخۆیی کوردستانیان کرد و لە ڕێگەی ئەدەبیات و ڕێککەوتنەکانیان لەگەڵ حکومەتەکانی تورکیا و عێراق و سوریا دانیان بە سنوورە نێودەوڵەتییە هەبووەکاندا نا. لە تورکیا پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) وازی لە دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان هێنا و دان بەوەدا دەنێت کە باکور بەشێکە لە خاکی تورکیا. هه ڕوه ها یه کێتیی دیموکرات (په یه ده ) له سوریا ئاماده نه بوو قه واره که به ڕۆزاوا ناوی بهێنێت و ناوێکی دیکه ی به ناوچه که دا که له خۆرئاوای کوردستان کۆنتڕۆڵی کردووه و ئه وه ش دژی بیرۆکه ی ده وڵه تی نه ته وه یی کورده .وە سەرکردایەتی کورد لە هەرێمی کوردستان ( پارتی ویه كیتی)، بە قبوڵکردنی دەستووری عێراقی ساڵی ٢٠٠٦، دانی بەوەدا نا کە باشووری کوردستان بەشێکە لە قەوارەی عێراق، لە ڕووی یاساییەوە.لە ڕاستیدا هاوپەیمانان کوردستانیان دابەشکرد و لکاندنی بە چوار وڵاتی هەرێمایەتییەوە، بەڵام تەنها لایەنە کوردییەکان لە باشووری کوردستان قەوارەی کوردیان دابەشکرد بەسەر سێ قەوارەی میلیشیا (ناوچەی زه ردو سەوز و سوور لە قەندەبیل و 400 گوندی کوردی) کە لە ڕووی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتییەوە شکستیان هێنا و لە ڕێگەی ئەم تاقیکردنەوە شکستخواردووانە لە باشووری کوردستان و ڕۆژئاوای کوردستان، کە کیانێکی هاوشێوەی پۆلیس کۆریای باکور کهەیە، خەونی کوردیان لە کیانەکەیدا نەهێشت ، خەونی کوردیان لەناوبرد بۆ بنیاتنانی کیانێک کە کەرامەتی خۆیان بپارێزێت و وەک گەلانی دراوسێ بژین.کەواتە، حزبە کوردییەکان لە قەیرانی سیاسی و ئابووریی کوشندەدا دەژین و پێدەچێت پێویستیان بە وروژاندنی هەستی کورد هەیە سەبارەت بە ڕێککەوتنێک کە شەرعییەتی فەیت ئەکۆمپلی بەدەستهێنابێت.
سەرکردەکانی کورد لەبری ئەوەی پەنا بۆ ئەو مانۆڕە سیاسیانە ببەن بۆ سەرقاڵکردنی خەڵک لە کێشە سەرەکییەکانی خۆیان، پێویستە لەگەڵ جەماوەری کورد ئاشت ببنەوە و پێداویستییە سەرەتاییەکانیان دابین بکەن و کەرامەتی خۆیان بپارێزن. وە ئەگەر ئەو لایەنانە دانیان بە ڕێککەوتنی لۆزاندا نەنابا بەرەی هێزەکانی کوردستان بۆ ڕزگاری کوردستان پێکدەهێنن و دان بەو سنوورانەی کە هەن نانن. بەڵام ئەمە دەرفەتێک بوو کە لە نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمدا لەدەستچوو کاتێک هێزی کوردی نەیتوانی دروشمی سەربەخۆیی کوردستان بەرز بکاتەوە و داوای حكم زاتی كرد.لە کۆتاییدا ناڵێین ڕێککەوتنێکی مێژوویی وەک ڕێکەوتننامەی لۆزان نابێت بخرێتەڕوو بۆ لێکۆڵینەوە لە لایەن ئەکادیمیەکانی کوردەوە، لە ڕاستیدا ئەمە بابەتێکی زۆر گرنگە، وانە بۆ بزووتنەوەی کوردی ئەمڕۆ لەخۆدەگرێت.
سەرنج بدەن سەرکردە کوردەکانی ئەو سەردەمە لەت و ملکەچی باڵیۆزخانەی ئینگلیز و یۆنان بوون و بەشێکیان بە بەڵێنەکانی مستەفا کەمال فریو دراون و چوونە لۆزان بۆ ئەوەی بڵێن ئێمە دەمانەوێت لەگەڵ کۆماری تورکیا بە سەرۆکایەتی مستەفا کەمال بژین. بۆ ئەوان باشتر بوو خۆیان ئاشت بکەنەوە و بزووتنەوەیەکی ڕزگاریخوازی سەربەخۆ دابمەزرێنن. بیر لەوە بکەنەوە کە ئەمڕۆ چی دەگوزەرێت، بەو پێیەی هەرێمی کوردستان بە مەترسیدارترین و ناسکترین قۆناغەکانیدا تێدەپەڕێت، و ئەوەی کە سەرکردایەتی کورد سەرقاڵی هاوپەیمانی لەگەڵ دوژمنانی کورددایە، هەریەکەیان لەسەر خۆی و هەمووان دۆڕاو دەبن و نەوەکانی داهاتووش لەم هەڵسوکەوتە نابەرپرسیارانە لێیان خۆشنابن.
