ئەفغانستان، بەرەیەکی نوێی شەڕی سارد
Taliban forces try to stop the protesters, as they shout slogans during an anti-Pakistan protest, near the Pakistan embassy in Kabul, Afghanistan, September 7, 2021. REUTERS/Stringer
هەژار وەلیزادە
له رۆژانی رابردوودا، كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی دیمه‌نه تراژێدییه‌كانی فڕۆكه‌خانه‌ی كابۆلیان به چاوی خۆیان بینی، كشانه‌وه‌ی ئه‌مریكا له ئه‌فغانستان و خێرا كۆنترۆڵكردنی ئه‌و وڵاته له‌لایه‌ن چەکدارانی تاڵیبانه‌وه وه‌ك ده‌سپێكی كۆتایی هاتنی ژیانی كه‌سانێكی زۆر وابوو، هه‌ستی ترس و دڵه‌ڕاوكێ كه هۆكاره‌كه‌ی بۆ كشانه‌وه‌ی خێرا و بەپەلە ئه‌مریكا ده‌گه‌ڕایه‌وه، نیگه‌رانی قووڵی ئه‌و كه‌سانه‌ی لێكه‌وته‌وه كه خۆیان به فڕۆكه و هێلیكۆپته‌ره‌كانه‌وه هه‌ڵده‌واسی.
به‌و رووداوه‌ی کە له فڕۆكه‌خانه‌ی كابول روویدا، زۆر به‌ڕوونی هه‌ست به‌و ترسه ده‌كرێت، خه‌ڵك هێشتا له بیریه‌تی كه جێبه‌جێكردنی رێوشوێنه تونده‌كان له‌لایه‌ن ئیداره‌ی تاڵیبان له نه‌وه‌ده‌كانی سەدەی رابردوو ئه‌و وڵاته‌ی به‌ره‌و كوێ برد. ئه‌وانه‌ی بۆ حكوومه‌تی ئه‌فغانستان كاریان كردووه، ئه‌وانه‌ی بۆ بونیادنانه‌وه‌ی ئه‌فغانستان له‌گه‌ڵ هێزه‌كانی هاوپه‌یمانان و ئه‌مریكا هه‌ماهه‌نگییان كردووه، هه‌ستیان به‌وه كردووه كه تا ئه‌م دواییانه نوێنه‌رایه‌تی ئه‌فغانستانیان كردووه له‌ناكاو و زۆر خێرا پشتیوانیكردنیان له‌لایه‌ن ئه‌مریكا و هێزه‌كانی رۆژئاواوه كۆتایی پێ هاتووه.
دانیشتوانی ئەو وڵاتە لەئێستادا، هەست بەوە دەکەن کە پێشتر بیریان لەو رێککەوتننامە ئاشکرا و شاراوانە نەکردبووەوە کە ئەمریکا لەسەر مێزی دانوستان ئەنجامی دابوون، هەر بۆیە پێیانوایە هەڵخەڵەتێندراون، جێهێڵدراون و کارنامەی شکست دراوەتە دەستیان.لە کۆتاییدا کەوتنی کابولی پایتەختی ئەفغانستان پێویستی بە شەڕ و کوشتار نەبوو، چونکە تەنها ئەمریکا بە پابەندبوونی بەو رێککەوتننامەیەی لە ساڵی ٢٠٢٠دا لەگەڵ چەکدارانی تاڵیبان واژووی کردبوو، پشتی کردە ئەفغانستان و بووە هۆی هاتنە کایەی ئەم کارەساتە دڵتەزێنە لەو وڵاتە.
بێگومان تەنها حکوومەتی کابول و هاووڵاتییانی ئەفغانستان نەبوون کە پرس و راوێژیان پێ نەکرا، بەڵکو ئەو وڵاتانەی ئەورووپاش کە لە سەردەمی دەسەڵاتی جۆرج بۆش بوونە هاوپەیمانی ئەمریکا لە جەنگی دژبە تیرۆردا، ناوبەناو رووبەڕووی بڕیارە تاکلایەنەکانی ئەمریکا دەبوونەوە، ئاشکراشە کە ئەم رەفتارانەی واشنتۆن مایەی رەزامەندی رۆژئاوا نەبوو، هەربۆیە کاتێک پرسیار لە سەرکۆماری فەڕەنسا، ئیمانوێل ماکرۆن کرا دەربارەی هاوپەیمانی دۆناڵد ترەمپ لەگەڵ ناتۆ و یەکێتیی ئەورووپا، گوتی: “ناتۆ دووچاری مردنی مێشک بووە”.
حکوومەتەکەی جۆ بایدن لە دوایین کۆبوونەوەی لووتکەی ناتۆدا هەوڵ و تەقەلایەکی زۆریدا بۆ رەواندنەوەی ئەو گومانانە، تاکوو میراتی دۆناڵد ترەمپ بسڕێتەوە و ئەو ئۆپەراسیۆنە خێرایەی کردە بە بیانووی کەم کردنەوەی تێچووەکانی ئەمریکا لەو شەرەدا ئەنجام دا. بەڵام لە راستی دا رکابەری جیۆپۆلیتیکی ئەو سێ هێزە گەورەیە ئەمریکا، رووسیا و چین لە رۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست دەستی پێ کرد لە دەریای رەش و ناوچەی قەفقاز دوویەم بەرە شەڕ کرایەوە. دوای کشانەوەی ئەمریکا لە ئەفغانستان شتێکی چاوەڕوانکراو نەبوو کە سێیەم بەرە، ئاسیای ناوەڕاست-ئەفغانستان-باشووری ئاسیا بێت. بەڵام رۆژئاوا بە تایبەتیش ئامریکا بەو برینانەی بە کشانەوەکە دروستی کردووە بە شەلی دەچێتە ناو ئە بەرەیەوە، هەروەها بەداخەوە هێشتا وڵاتانی ئەورووپا، ئەفغانستان بە شوێنێک بۆ بەرهەمهێنانی تیرۆر و پەنابەر و مادەی هۆشبەر دەبینن. هەتا ئەورووپا و ئەمریکا تەنها لە رووی ماددییەوە لێکدانەوە بکەن و ستراتێژیەتی شکستخواردووی رۆژئاوا(دەوڵەت نەتەوە سازی) و دۆخی خراپی مرۆیی لە ئەفغانستان پشتگوێ بخەن، ناتوانن سیاسەتێک فەراهەم کەن کە سەقامگیری بۆ ناوچەکە بەرقەرار بکات.
کۆمەڵێک لە خەڵکی کوردستان وبەشێک لە چالاکڤانان و شرۆڤەکارانی سیاسی کورد هؤشداری دەدەن کە ئەو دۆخەی ئەفغانستان وشێووازی کشانەوەی هێزەکانی ئامریکا لەو وڵاتە بۆ عێراق و هەرێمی کوردستانیش چاواروان کراوە بەڵام لە چەند رەهەندەوە گەر تاوتۆی بکەین زۆر ئەستەمە ئامریکا هاوشێوەی ئەوەی لە ئەفغانستان کردی لە عێراقێش دووپاتی کاتەوە.
لە دۆخی ئێستادا بە پێی سیاسەتی بەرژەوەندی وڵاتە زلهێزەکان ،عێراق و ئەفغانستان دوو بەرەی جیاوازی شەڕن بۆ وڵاتانی رۆژئاوا لەگەڵ چین و رووسیا، دەشزانین هەر بەرەی شەڕێکێش تایبەتمەندیەکانی خۆی هەیە ئەمە جگەلەوەی کە کوردستان باشوور هاوپەیمانێکی وڵاتانی رۆژئاوایە و دەبینین کە وەزیری دەرەوەی ئامریکا و فەرانسە و بەشێکی زۆری کاربەدەستانی وڵاتانی رۆژئاوا لە ترافیکێکی دیپڵۆماسی بۆ سەردان کردنی باشووری کوردستان دان و ئاڵۆگۆری بازەرگانیان لەگەڵ کوردی باشوور هەیە . ئەوەی کە بە نسبەت عێراقەوە زۆر گرینگە هەبوونی هەژموونی و دەستێوەردانی زۆری رژێمی ئێرانە لە خوارەوە و ناوەندی عێراق کە لە ئەگەری چوونە دەرێ تەواوی هێزەکانی ئامریکا، میلیشیاکانی حەشدی شەعبی سەربە ئێران بۆ ناوچەکە بە گشتی و وڵاتی ئێسرائیل بە تایبەتی دەبنە هەرشەیەکی گەورە. هەر بەو هؤکارەش وڵاتە عەربیە سونەکان و ئێسرائێل کە هاوپەیمانی نزیکی ئامریکان ڕێگە نادەن وڵاتی ئامریکا ئەو کارە بکات.
یەکێکی کە لە هۆکارە سەرەکیەکان بوونی یەدەکێکی زۆری وزەی نەوتی رەشە لە وڵاتی عێراق کە بە بردنە دەرێی هێزەکانی خۆی دەکەوێتە ژێر دەسەڵاتی ئێران و ئەوەش دەتوانێ قەیرانی وزە لە جیهان دا بەرهەم بێنێت. لە پاڵ ئەوانە و سەدان هۆکاری دیکە بابەتی وزەی ناوەکی ئێران و نزیک بوونەوەی رژێم لەگەیشتن بە چەکی ناوەکی هەرەشەیەکی گەورە دەبێت بۆ جیهان کە بە چوونە دەرێی هێزەکانی ئامریکا خێراتر دەیبەنە پێش و ئەگر دەست پێراگەیشتنی ئەو چەکە بۆ کۆماری ئیسلامی ئێران زۆر زیاد دەىیت.
