بنەماشکێنی و بونیادنانی شووناسی نەتەوەیی لە قۆناخی “گوزار”دا
✍ دیاکۆ مورادی
پرۆسەی مێژوویی پێکهێنانی سووبژەی “کورد”ی بە گشت سەرکەوتنەکان و نەهامەتەکانی لە زەمەن و قۆناغی جۆر بە جۆر و تێپەڕاندنی مێژوویەکی دوور و درێژ تا کوو ئێستا توانیوێتی “شوناس –ی تاک” و “شوناس –ی نەتەوەیی” بکاتە تەوەرەی سەرەکی لێکۆڵێنەران و سیاسەتوانانی گووتاری سووبژەی “کوردی” بە ڕوانینێکی سەردەمیانە و پۆست مۆدێرن و ئاوانگاردی مەیدانی خەباتی فکری و ئەندێشەی تاکی ڕەها.
سووبژەی “کورد” لە ناو ناخی “تاک”ی کورد، بە تێپەڕاندنی هۆکارە پێکهێنەرەکانی دوای ململانەیەکی ماندوویی نەناسانە لە نێوان زلهێزەکانی دەرەکی و ناوەکی واتای بەخشییە “تاک”ی خاوەن “من”ی خودئاگا و خۆناس کە ئاقارەکەی شۆڕشی دەروونی بڕوا بە خۆیی”شوناس-ی تاک” و بەرهەمەکەی ” شوناس-ی نەتەوە”یی بوو لە جیهانی فکری – ئایدیالۆژی و دەسەڵاتی زەینی جوگرافیایەکی دیاری کراو و سازدانی نیشتمانێک بەناوی “کوردستان”.
بە واتایەکی تر هاوکات بە هاتنە کایەی مۆدێرنیتە گووتاری ناسیونالیسم دێتە ئارا و “تاک”، “نەتەوە”،”شوناس” و “من-ی رەها” هەڵدەستێت بۆ بیر کردنەوە و دەنگ هەڵدەبڕێ، کە واتا من هەمی دێکارت ئاڵو و گۆڕێکی بونیادی لە ئەندێشەی تاکی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی پێک دەهێنێ. هەر لەو سەردەمەدا “نەتەوە” و “شوناس-ی نەتەوەیی” دەبێتە بنەما و ژێرخانی گوتاری سیاسی و هەڵدەستێت بە واتا دان بە دەستەواژەی “دەوڵەت”. پێکهاتە و سترووکتووری گوتاری سیاسی مۆدێرنیتە بناغەی دەسەڵاتە سونەتییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوین دێنێتە گۆڕان و تووشی قەیرانی سیاسیان دەکات، هەر بەم هۆیە دەسەڵاتی سوننەتی رۆژهەڵاتی بۆ مانەوە لە دەسەڵات بە خێرایی گیرۆدەی گۆڕانێکی بەپەلە و ناهاوسەنگ دێن. ئەو شێوازە “دەوڵەتی – دەسەڵاتی- سونەتی بە سترووکتووری مۆدێرنیتە” بەو واتایا کە ئەم شێوازە بە خاوەندارییەتی پاشخانی فکری سونەتی و بەکەلک وەرگرتن لە ئەندێشەی مۆدێرنی شوناسی تاک و شوناسی نەتەوەیی، و ئاکامی ململانە و تێکهەڵچوونی ئەندێشەکان، بوو بە سازدانی شێوازی دەسەڵاتی پەرەنەسەندوویی، نائەمنی، شەڕ و سەرەڕۆیی تاکەکان و دەستە و گرووپ و حیزب، کە بەداخەوە بەرهەمەکەی تەنیا واتا دان بوو بە دیکتاتۆر، ئیستبداد و تۆتالیتاری لە گشت لایە ئاشکرا و شاراوەکانی دەسەڵات.
کۆلۆنیالیزم، دەسەڵاتی سونەتی کە پێکهات بوو لە شێواز گەلێک بۆ نموونە ئیمپراتوری و دەسەڵاتی ناوچەیی و شار و شارۆچکە و دێهات، ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ هەڵدەستێت بۆ پێکهێنان و ساز کردنی پەیکەرەی شێوازی سیاسی مۆدێرن لە ڕۆژهەڵات.
کە واتا کۆلۆنیالیزم وەکوو پەیکەرەتاشی دەسەڵاتی ئۆبژەساز، پەیکەرەی “دەوڵەت”ی بە سترووکتوور و ئەندێشەی مۆدێرنیتە و بە کەلک وەرگرتن لە تەکنیک گەلێکی دەسەڵات، قەوارەی ژیوپۆلیتیکی ناوچەی ڕۆژهەڵات تێک دەدات و بەردی بناغەی “دەوڵەت-ی مۆدێرن” بە درووست کردنی جوگرافیای سیاسی نوێ و ژیوپۆلێتیکی دەستکرد دادەمەزرێنێ. بەڵام غافڵ لەوی کە بنەمای سازدەری دەوڵەتی مۆدێرن پێویستی بە بوونی “نەتەوە” بە مانای مۆدێرنی بوو. کە واتا قەوارەی دەوڵەتە دەستکردەکانی ڕۆژهەڵات دوور لە قەوارەی نەتەوایەتی بوو و تەنیا بە پێی قازانچ و بەرژەوەندی بازاڕی سەرمایەداری و کاپیتالیستی و لیبڕاڵی ڕۆژئاوای تینوی کەرەسەی خاو – مادە خام- هێڵبەندی کرابوو.
ئۆبژە تامەزرۆکانی کۆلۆنیالیزم، بە سەرلێشێواوی مەعریفی و مێژوویی، خۆی بە خاوەنی گشت گەشە پێکهاتووەکانی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی لە کۆنەوە تا وەکوو سەردەم دەزانی و بەو بڕوایە گەیشتبوون کە ئێمەیان لەودیوی مێژوو گوازتەوە نێو بازنەی مێژوو.
بەڵام سووبژەی “کورد” و “ئێمە”ی “کورد”ێکی پێگەیشتوو و خاوەن “خود – ئێگۆ” وخاوەن “جوگرافیایەکی دیاری کراو” بە بناغە و بنەمای نەتەوایەتی، لەو ململانەی بەرژەوەندی خوازانەی ئەندێشەکان و دەسەڵاتەکان بە فەرامۆشی سپێردراین و “ئیمە”یەکی دەستکرد، بە “شوناس”ێکی جەعلی و لە ڕێگای پێکهێنانی دەوڵەت-نەتەوە و بیرۆکراسی و بەرژەوەندی ئابوری و دەسەڵاتی قازانج و سەرمایە دابەش کرد و “ئێمە”ی “کورد”یان کرد بە خاوەن ناسنامەیەکی لەپڕ بەدیهاتوو و بێ واتا.
ئەو شێوازە دابەشکردنە و جوگرافیا دەستکردانە و ئەو دەسەڵاتە ئیستبدادی و کۆلۆنیالیزمە مۆدێرنانە کە لە قەوارەی بەرژەوەندی سەرمایە و قارانجی ئابووری ژیوپۆلێتیکە دەستکردەکان بۆ گەشەی کۆلۆنیالیزمی ئەوکات پێکهاتن، دەستەواژە و ناسنامەی “هاووڵاتی”یان هێنایە کایە کردن، و چارەنووسێکی پڕ لە چەرمەسەری و نەهامەتی بۆ سووبژەی”کورد” هێنایە دی.چەمکی “هاووڵاتی”بوون بە مانای ڕۆژئاواییەکەی کە واتای دەدا بە مافە ڕەوا و سەرەتاییەکان و بەشداربوون لە دەسەڵات و دابەشکردنی قازانجەکان نەبوو، بەڵکوو بەپێچەوانەوە ئەو دەسەڵاتە سونەت-مۆدیرنەی ڕۆژهەڵاتی بوو بە هۆی دامەزراندنی دیکتاتۆریەت و سەرکووتکەری و تەوای بایەخەکانی تاکی ڕەها و نەتەوە ژێردەستەکان کە نەکەوتنە ناو بازنەی مێژوو، دایپڵۆسی و زمان، کلتور، مێژوی هاوبەش، جوگرافیای سیاسی و بەگشتی کیانی شوناسی تاکی خۆئاگا و ڕەهای زەوت کرد تا بتوانێ هەستێت بۆ ساز کردنی دەوڵەت-نەتەوی لە پڕپێکهاتوو و بی بنەمای مەعریفە و مێژوویی، و قۆڵیان هەڵماڵی بۆ دەست پێکردنی پڕۆژەی “هاووڵاتی-سازی” کە بەداخەوە ئەو قۆناغە تا وەکوو ئێستا بۆتە بەشێک لە تراژیدیای قۆناغی “گوزار-گذار” بۆ “شوناسی تاکی خۆئاگای کورد” و “شوناسی -جمعی و کۆ-ی نەتەوەیی- گەلی کورد”.
ئەو پڕۆسە قێزەونە لە جوگرافیای سیاسی دەستکردی ڕۆژهەڵات کە بۆ پاراستنی بەرژەوەندی و قازانجی سەرمایە و دابین کردنی کەرەسەی خاو و خاوەندارێتی بەرهەمە ژێر زەوییەکان لە لایەن دەوڵەتانی کۆلۆنیایی و بە مامەڵە کردن بە داهاتووی گەلانی ژێردەست و سەقامگیر کردنی دەسەڵاتی گەندەڵ و دژە مرۆڤی ئەو ناوچە هەستیارە ئاکامەکەی بوو بە خووڵقانی ئەنفال و ژینۆساید لە گشت بووارەکانی جەستەیی -فیزیکی، ژیوپۆلێتیکی – جوگرافیایی و ئێکۆساید – ئێکۆسیستمی، بیۆلۆژیکی، کلتوری و زمانی، ئابوری، ڕەگەزی،…تاد. بەڵام کارەساتەکە هەر بەوە کۆتایی نەهات و بەداخەوە ڕەنگدانەوەی ئەو پڕۆژەیە بە شێوازێکی نەرم ئامێری فکری و ئەندێشەیی و هەروەتر بە هۆی نەبوونی تەحلیلی درووست خۆی خزاندە ناو دیالۆگ و گووتاری سیاسی کورد و دەستەواژەی کوردی کێوی، عەڕەبی قەرەج و ئێرانی ڕەسەن هاتە ئاخاوتن لە ململانەی وردە هێزگەلێکی ناوەکی و دەرەکی، تا پڕۆژەی بە ئۆبژەکردنی چەمکی “هاووڵاتی” و “هاووڵاتی سازی” تووشی وەستان نەبێت.
دوو ئەندێشە و زلهێزی، ڕۆژئاوایی بە نوێنەرایەتی ئامریکا و ڕۆژهەڵاتی بەنوێنەرایەتی یەکێتی سۆڤیەت هەر کام بە نوسخە و گەڵاڵەی تایبەتی” واتا گەڵاڵەی چواردە خاڵی ویلسۆن و نوسخەی مافی چارەی خۆنووسینی لێنین” سووژەگەلێکی دەستەمۆیان هێنایە ئارا و هەستان بە ئۆبژەسازی چەمک گەلێک کە یان لە چوارچێوەی بەرژەوەندی ڕێساکانی جیهانی ئازادی سەرمایە و کاپیتاڵی بێتە دی یان لە قەوارەی ئینتێرناسیوناڵی سوسیالیستی بێتە کایە کردن. ئەو دوو گەڵاڵەیە لە ململانە سەپاندنی شێوازی تایبەتی سووژەسازی خۆیان لە شەڕێکی سارد و بێ قڕەدا و بەتەبایی و ڕێکەوتنێکی شاراوە هەر کام سنووری خۆیان دیاری کردبوو و بازنەی بەرژەوەندی و دەسەڵاتی قازانجی یەکتریان بە فەرمی ناسیبوو. لەو ناوەدە تەنیا سەری ئەو نەتەوانە بێکڵاو ماوە کە لە دەرەوەی بازنەی مێژوو دابوون. یەکێک لەو بەرژەوەندی هاوبەشانەی کە ئایدیالۆژی چەپ و ڕاستی بە تەبایی گەیاندبوو، بڕوا بە چەمکی “دەوڵەت” بوو وەک یەکەیەکی سیاسی بۆ بەڕێوەبردن و ڕێکخستنی ژیانی تاکی کۆمەڵگا. هەر ئەو جۆرەی مێژوو نیشانی دا ڕەوتی کۆمۆنیستی بە هۆی قەیرانی سیاسی و ئەندێشەیی و بەخووڵقانی سیستمێکی توتالیتاری بە تەنافی قەوارەی دیکتاتۆریەت، خۆی هەڵواسی و ڕەوتی کۆنسێرڤاتیسمی، ڕاست و ناسیوناڵیستی تۆخ لە زەڵکاوی ئەندێشە و سیستمی شووئێنیستی و فاشیستی خۆیدا خنکا. کە واتا “نەتەوە” سووبژەیەک بوو لە پڕۆژەی ئۆبژەسازی “دەوڵەت -نەتەوە”ی ئەوان دا.
لە ڕوانگەی ئەندێشەی لیبڕاڵ و لیبراڵ-دێمۆکڕاسی “نەتەوە” تەنیا کەرەستەیک بوو بۆ واتا دان بە چەمکی “دەوڵەت” و “قەوارەی سیاسی”، و “تاک” تەنیا بە مانای “ئیندیویدۆئێل” و بە هەندێک مافی دیاریکراو خۆی دەردەبڕی و لە چوارچێوە و جقزێکی “تەنیا و بەتەنێ” قەتیسان کردبوو و ئەندێشەی ڕەها و بیر کردنەوەیان لێ زەوت کرد و “شوناس-ی تاک” و “شوناس-ی نەتەوەیی” و “شوناس-ی کلتوری و زمانی و مێژوی ها وبەشیان” زیندەبەچاڵ کرد، تەنیا و تەنیا سەبارەت بە واتا دان بە “دەوڵەت و دەسەڵات”. لێبڕالیزمەکان بە خوێندنەوەی ویلسۆنی لە قەوارەی “دەوڵەت – نەتەوە” هەستان تا “شوناس – کورد” لە چوارچێوەی شوناسی لیبراڵی لە نێو سنوورە دەستکردەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوین دا بتوێنێتەوە. بەداخەوە ئەو پێناسەیە ئێستاش بە شێوەی غوودەیەکی سەرەتانی کەوتۆتە ناو بیری هەندێک لە ڕووناکبیران و سیاسەتوانانی کورد وەک ڕێگا و چارەسەرییەک بۆ دەربازبوون لە قەیرانی شوناسی “تاک” و شوناسی “نەتەوەیی” کورد.
ئەو سێ ڕێبازە سەرەکییەی لە کۆتاییەکانی سەدەی بیست و سەرەتای سەدەی بیست و یەک بێ وچان هەوڵیان داوە سووبژە و سووژەیەک لە “کورد” بەرهەم بێنن کە ببێتە ناوەندی سەقامگیری دەسەڵاتە سیاسیە دەستکردەکان بە مۆر و تەمری ئایدیالۆژیکی خۆیان تا پرۆسەی ئۆبژەسازی “دەوڵەت-نەتەوە” سەبارەت بە قازانج و بەرژەوەندیەکانیان تووشی داڕمان و خەسار نەیێت. لەو مەزادخانەیەدا یەکیان نکۆڵی لە ئۆتۆنۆمی و سەربەخۆیی کلتوری نەتەوەیی دەکرد و ئەویتر بوونی چین و توێژە کانی پێکهاتووی کۆمەڵگا و کێشەی چینایەتی ئینکار دەکرد و ئەمەی ترێش تەشەنەی بە شوناسی “تاکی – بەربەست” دەدا بۆ پێکانی ئامانج و تینویەتییە لەبن نەهاتووەکانی. هەر کامیان بە شێواز و تەکنیک گەلێکی فکری و ئەندێشەیی تایبەت هەوڵیاندا سووژەگەلێک لە شوناسی “کورد” بە قەوارە و پەیکەرەی پڕۆژەی ئۆبژە لە دەوڵەت-نەتەوە سازبکەن کە مۆرکی ئایدیالۆژیای دەسەڵاتی فکری خۆیانی لە سەر نەخشێندرابێت. بەڵام گشت تەکنیک و شێوازەکان بێبەری بوون لە شوناسێکی “تاک – ی ڕەها” و شوناسێکی “نەتەوەیی” خۆئاگا و خۆپێکهاتەیی و خۆبوونیاد و خۆسەروەر. لەو نێوەشدا بەشمەینەتەکانیش ئەو نەتەوانە بوون کە لە دەرەوەی بازنەی مێژوو دابوون و هەن، هەتا ئێستا.
هۆیەکانی شکستی سازدانی سووبژەی “کورد” لە پڕۆژەی ئۆبژەی “دەوڵەت – نەتەوە”ی ئەندێشەکان:
مارکسیزم بە خوێندنەوەی لێنینی “شوناسی کۆمەڵایەتی” لە هەمبەر “شوناسی تاک” هێنایە ئاراوە کە لە سەر بنەمای چین و توێژەکان و کلاسی ئابوری پێکهاتبوو و لە کۆتادا تووشی گرفتی ئەندێشەیی و بوونیادی، بۆ شوناسی “کورد” هات. لەو ئەندێشەیەدا جیاوازی چینایەتی سەرەکی ترین گرفتی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی دەهاتە ئەژمار و ڕەهەندەکانی تر وەک کلتور، زمان، مێژووی هاوبەش، داهاتووی هاوبەش دەکەوتنە پەراوێزەوە، کە واتا گووتار و بەرهەمی ئەو ئۆبژەیە وەک دەسەڵاتی پێکهاتە و قەوارەی “دەوڵەت”، دەبوو بە سووبژەیەکی فەرامۆش کراو لە ناو پڕۆژەی “دەوڵەت – نەتەوە” تەوەر و دابڕاو لە چەمکە سەرەکییەکانی زمانی و کلتوری و شوناسی “تاکی کورد” و شوناسی “کۆ و نەتەوەیی” و جا بۆیە ئەو شوناسە”تاک” و شوناسە “نەتەوەییەی” کوردی پێویست بوو خۆی بە پێی پێگەیەکی چینایەتی و سیستمێکی بەرهەمهێناندا داڕژێتەوە و سەر لە نوێ خۆی لە قەوارەیەکی چینایەتی بەرهەم بێنێتەوە. بەڵام بنچینەی کۆمەڵگای کوردەواری و کوردستان لە سەر بنەماکانی کلتوری، زمانی، مێژووی هاوبەش، یان بە واتایەکی تر لە سەر بنەماکانی “نەتەوەیی” پێکهاتبوو.
کۆنسێرڤاتیسم کە هەڵگری بیری ئایینی لە چوارچێوەی ئەندێشەی ڕاستی سونەتی بوو هەستا بۆ سازدانی سووبژەیەکی ئایینی لە شوناسی “کورد”. ئەو شوناسە ئایین خواز و سونەت تەوەرە بەپێچەوانەی شوناسی پێشکەوتووخواز، ڕەها و خاوەن بیر و خاوەن هەڵوێست، لە پێناو وەگەرخستنی سونەت و کۆ کردنەوەی تاکەکان لە دەوری پەیکەرەی سونەت خوازی و زیندووکردنەوەی ئایین هەوڵی دا و ئێستاش بەردەوام هەوڵ دەدا جەستەی شوناسی “کورد” لە سەر نوێ بونیاد بنێتەوە و دەستەواژەی گەلی کوردی موسوڵمان، پارێزەرانی کلتوری سونەتی کوردەواری، نەتەوەی ئایین خوازی کورد، بکاتە گووتاری شوناسی نەتەوەیی.
کۆنسێرڤاتیسمەکانی سازدەری ئۆبژەی دەسەڵاتی سونەت و ئایین بە کەلک وەرگرتن و خۆ بەستنەوە بە تیورییەکانی مۆدێڕن وەک سیستمی ئابوری سوسیالیستی، سیستمی کۆمەڵایەتی لێنینیستی و پارێزەرانی بەرژەوەندی نەتەوەیی لیبرالیزمی، خۆیان هەڵگری ئاڵای ڕاستەقینەی ویست و خواستە نەتەوایەتی و سونەتی و مێژوویی و ئایینی گەلی بەشمەینەتی کورد بزانن.
بە گشتی ڕێبازی کۆنسێرڤاتیزم خاوەنی هیچ جۆرە تیورییەکی ڕوون و ئاشکرا لە مەڕ سیاسەت و ئابووری کۆمەڵگا نەبووە، بەڵام خۆی لە قەوارە و قاوغی ڕێباز و سیستمێکی سەردەمیانە نیشان دەدات.
بە سووچە نیگایەک لە ڕابردوو و سونەت و ئایین، هەنگاو هەڵێنان بەرەو داهاتویەکی گەشەپێدراو و گەشەسەندوو و بەرچاوڕوون، لە تەکنیکەکانی کۆنسێرڤاتیزمەکانە بۆ فۆرمۆڵە کردن و سازدانی گووتاری سووبژەی شوناسی تاک و نەتەوەیی” کورد” لە پڕۆژەی ئۆبژە سازی “دەوڵەت” و سیستمی پێکهاتوی “دەسەڵات”.
مۆدێرنیسمی سونەت-کلاسیک
شێوازگەلێکی مۆدێرن بێ خوێندنەوە لە کۆمەڵگا و جوگرافیای سیاسی و کیانی مێژوویی “کورد” لە پێکهێنانی دەستکردانەی سووژەی کورد دەورێکی زۆریان گێڕاوە و کارێگەریەکی ئەرێنی و نەرێنی زۆر بەرچاویان هەبوو لە نووسینەوەی مێژووی دیاریکراو ویاریدەدەر بوون لە قۆناغی سەپاندنی ناسنامەی داتاشراو بۆ درووست کردنی شوناسی زەینی “کورد” لە پڕۆژەی “هاووڵاتی سازی” لەو ناوچەیەدا، کە بەداخەوە زۆر یەک لە هێزەکان -خوازراو یان نەخوازراو-بوونە دەستەمۆی قوومار و ململانەی ئەو ئەندێشانە تا لەمپەر بکەوێتە چەرخەکانی قۆناغی “گوزار”ی “نەتەوە سازی” کورد.
ئەو شێوازگەلە بێووچان گووتارێکیان خستە گۆڕەپانی سیاسی ناوچە تا بە سووبژە کردنی “کورد” لە یەکەیەکی سیاسی دیاریکراو “دەوڵەت-نەتەوە” جێگیر بکات و بە پێی شوناسێکی جیهانی پێناسەی بکات. ئەو شوناسە جیهانی و چەق بەستوو لە چوارچێوەیەکی سیاسی و جوگرافیاییە لە ڕاستیدا هەر ئەو فکریەت و ئەندێشەی پاشخانی زەینی “هاووڵاتی” بوون لە ناچەکە و جیهان وەتەنی لیبراڵی، کۆمۆنیستی و ئایینی و کۆنسێرڤاتیسمی “دێهکەدەی-دهکدە جیهانی” بوو کە وەک یوتوپیایەک خستیانە بەر دەم سووبژەی “شوناسی، تاک و نەتەوەیی”، کە تەنیا مەبەستیان بوو ئەو سووبژەیە لە نێو گووتاری زاڵ و یوتوپیای ئایدیالۆژیک دا بتوێنەوە تا واتا بدەن بە “دەسەڵاتێکی بێ سنووری جیهانی”.
لەم پڕۆژەیەدا ئەرکی بەرهەمهێنانی مرۆڤی نوێ و ڕاهێنانی تاکەکان خرایە بەر دەست تەکنۆلۆژیا، کە خاونی بیر کردن و هەست، ئیحساس و بەرپرسیارێتی نەبوو. لە ئاکامی “دەسەڵاتی سونەت”ی رۆژهەڵات و “تەکنولۆژیای” ئەندێشەی سەرمایە و مۆدێرنیزم و کەڵکەڵە کۆمەڵایەتیەکانی کۆمۆنیزم، و تاک و مرۆڤی کەرەستە تەوەری لیبڕاڵی “مۆدێرنیسمی پەرەنەسەندوو” یان ” مۆدێرنیسمی دواکەوتووانە” هاتە گۆڕەپانی گووتارە سیاسیەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناویندا. ئەو سیستمە ناڕوونە لە ڕۆژهەڵاتدا بوو بە ئەستوونی “دەسەڵات – نەتەوە”ی دەست کرد، هەر وەتر جێگای ئاماژە پێدانە کە لە ئەنجامی ئەو کۆنتاکتەی ئەندێشەی سونەتی و تەکنەلۆژیای مۆدێرن، دەسەڵاتی سەرکوتکەر، دەسەڵاتی بەندیخانە و ئەشکەنجە، دەسەڵاتی سێدارە و دەسەڵاتی لە ناو بردنی دژبەر بوونی پێبەخشرا تا پاراستنی ئەمنیەتی مللی و بەرژەوەندی “هاووڵاتی -نەتەوەیی” مانا پەیدا بکات.
بەڵام بەپێچەوانەوە لە سیستمی دەسەڵاتی خۆماڵی کراوی ڕۆژئاواییدا بە پێی مێژوو، زمان، کلتور، جوگرافیا و ژیوپۆلێتیک و ریئاڵ پۆلێتیکی سەردەمیانە و بە کەلک وەرگرتن لە زەینی مرۆڤی رەهای بیرمەند و مێشکی مۆدێڕن و بە داهێنانی کەرەستە و زانستی مۆدێرن، “دەسەڵات”لە ڕۆڵی ئۆبژەسازکەر دێتە دەرێ و دەبێتە سووبژەیەک بۆ تاکەکانی کۆمەڵگای ئۆبژەسازکەر کە لە ڕێگای پەروەردە و کۆنتڕۆڵ و دانانی دیسیپلینەوە تاکێکی ڕێسامەند بەرهەم بێنێ کە واتا بدات بە کەرامەتی مرۆڤ و خۆشبەختی کۆمەڵگا. کە واتا گووتاری غالب و باڵادەست لە ڕێگای خوڵقاندنی هۆشیاری کاریگەری لەسەر مرۆڤی رەها و بیرمەند دادەنێ و زەینی پاشەکەشکراوی ئۆبژەی تاک بە زانیاری و هۆشیاری مانایەک دەبەخشێتە سووبژەی دەسەڵاتێکی کۆنتڕۆڵکراو.
بەداخەوە سووژەی “کورد” هەم لە ژێر دەسەڵاتی سەرکووتکەرانی سەردەمی سیستمی کلاسیک دا دەچەوسێتەوە و هەم لە ژێر گووتاری دیسیپلینکار و پارستەسازی بە واتایەکی تر سیستمی دەسەڵاتی مۆدێرن هەوسار کراوە. بەو مانایە سووبژەی “کورد” لە ژێر چاوەدێری و کۆنتڕۆڵی سیستمێکی “مۆدێرنیتەی کلاسیک” یان ” مۆدێرنیتەی دواکەوتوانە” دایە کە لە گشت بووارێک بۆ نمونە مافی دیاری کراوی “هاووڵاتی” بوون دا چەوساوەتەوە.
جا بۆیە سووبژەی “کورد” لە دژی پێوەندی ئەندێشەکان کە بۆتە سازدەری سیستمێکی “مۆدێرنی کلاسیک” بە ئەندێشە و فکری دەسەڵاتی سونەتی و کلاسیک و بە پشت بەستن بە میژوی ئیمپڕاتوریەت. وە سەر لە نوێ سازدانی قەوارە و چوارچێوەی داڕێشتراوی سیستمی “دەولەت”ی ڕۆژئاوایی کە هەر کام بە شێوازێک و بە مەبەستێک قۆڵیان هەڵماڵیوە بۆ ئاسێمێلیزە کردنی ” کورد”، هەر چەند گووتاری مۆدێرنیتە بە کەلک وەرگرتن لە خوڵقاندنی هۆشیاری دەست کرد بە مەبەستی کۆنتڕۆڵ کردن و بەدیسیپلین کردنی “تاک” و “کۆمەڵگای” کورد، تێکۆشاوە سووبژەیەکی سنوردار لە ” کورد” بەرهەم بهێنێ. بەڵام سووژەی “کورد” لە بەرامبەریاندا دەوەستێ و دەنگ هەڵدەبڕێ و هەنگاوی کردەیی داوێت بەرەو خۆبوون و خۆسەروەری. کە بۆتە سەرەتای سەرهەڵدانی سووژەی “کورد”. ئەو سەرهەڵدانەی سووبژەی “کورد” لەڕاستیدا دەربڕینی دەنگی ئەو دال-ە تاکانە بوو کە خۆیان لە چوارچێوەی مەدلولە کانی شووناس دا مانا دەکردەوە. بەرهەمی پێوەندی دال و مەدلوولەکان گووتاری “شووناس”ی ” تاک” و “نەتەوە”یی سووبژەی “کوردی” هێنایە کایە کردن.
قۆناغی بەرهەم‌ینانی ئۆبژەی “کورد”
ئێستا و لەو سەردەمەدا سووژەی کورد هاتۆتە دۆخ و قۆناغێکی نوێ. لەو قۆناغەدا تاک بە خۆناسین و خۆدەربڕینی شووناسی تاکێکی ڕەها و کۆمەڵ و کۆمەڵگایەکی خاوەنداری شووناسێکی نەتەوەیی خۆ بوو و سەربەخۆ و خۆسەروەر، کە سەردەمانێک نکۆڵی لێدەکرا، ئێستا هاتۆتە گۆ. ئێستا بێ ووچان و بەردەوام سووبژەی “کورد” لە هەوڵی دۆزینەوەی شووناسی خۆی دایە و تێدەکۆشێ ئەو شووناسە خۆسەروەریە لە ژێر هێژمۆنی گووتاری بەرهەمهێنراوی دەسەڵاتی کلاسیک و دەوڵەت-نەتەوەی دەستکرد و بەرژەوەندخوازی مۆدێرنیتە دەربازبکات. کە واتا هەرەوەزێکی هەمەلایەنەی پێویستە تا ئەو قۆناغە ئاستەمە بەسەرکەوتووانە تێپەڕێنێ.
شووبژەی “کورد” توانیوێتی سەرکوتکاری سیستمی دەسەڵات-سونەت و “هاووڵاتی سازی” دەوڵەت-نەتەوە بە جیاوازییەوە ببەستێتەوە و هەوڵ بۆ پێکهێنان و سازکردنی دەسەڵاتێکی خۆسەروەرانە بە پاڵپشتی تاکی هۆشیار و خاوەن بیر و ڕا بدات، دەسەڵاتێک کە بە جێ گۆڕکێیەکی ئەرێنی نێوان سووبژە و ئۆبژە واتا بدات بە بوونی گووتاری ئۆبژەی “کورد” بۆ پێکهێنانی سووبژەی “دەسەڵات”ی کوردی وێڕای هۆشیاری شووناسی نەتەوایەتی تا لە مێژوودا وەک یەکەیەکی نەتەوە بمێنێتەوە و بەردەوام بێ.
شووناسی کورد لە دەستپێکی مۆدیرنیتەدا شووناسێکی دژبەرانە -تقابلی- بوو، بەو مانایە کە هەڵگری ئەو تایبەتمەندیە خۆناسینە و ناسنامەیە دەستکردەییە بوو کە دژبەرانی خاوەندارێتیان دەکرد. شووناسی کورد لە بەرامبەر شووناسی دژبەرەکانی بە شێوەیەکی نەرێنی فرچکی گرت کە بەرهەمی زەینی خەزنکراوی هۆشیاری تاکی ڕەها و بەرهەمهێنەری ڕۆژئاوایی یان گەڵاڵەی سیستمی دەسەڵاتداری مۆدێرنیتە بوو کە هەڵگەڕانەوەی شووناسی سووبژەی “کورد”ی لە سیستمی مۆدێرنیسمی سونەتی رۆژهەڵاتانەی لێکەوتەوە.
قەیرانی شووناس لە پرۆژەی نەتەوەسازی دا، سووبژەی شووناسی “کورد”ی خستە قۆناغێکی تازە لە گۆڕەپانی “گووتاری مانەوە” لە شووناسی زاڵ دا. بەپێچەوانەوە “گووتاری مانەوە” بوو بە هەوێنی دەرباز بوون و خۆ ڕزگار کردنی شووناسی کورد لە ئاسێمیلە بووندا. هەر چەند لە قۆناغی “گووتاری مانەوە” لە ژێر شووناسی زاڵ دا، کورد خاوەنی خۆسەروەری پڕۆژەی خۆداهێنەر نەبوو، بەڵام هاوکاتیش نەکەوتە ناو قووماری شەڕێکی دەستکرد و ئەبەدی بەمەبەستی تووانەوەی شووناسی کورد. هاوکات لە گۆڕەپانی ئەو گووتارەدا “شووناسی کورد” سەرقاڵ نەبوو بە خۆداڕشتنەوەی شووناسی خۆی بە گوێرەی لە ناو چوون و گۆڕانکاریەکانێک کە بەسەر شووناسی داگیرکەران و دژبەرانی دا دێت.
گووتاری مانەوە بۆ چەمکی “شووناسی کورد” دۆخێکی دژوار و تایبەتی خوڵقاند، مان یان نەماو، گرینگ ئەوەیە!؟
ئەم گووتارە بە جۆرێک گیرۆدەی تەنگەبەرییە مەعریفیەکانی کردین و دەرکەوتە ڕاستەوخۆی سووبژەی “کورد”ی وەکو بەرهەمێکی فیکری و کردەییەکی سیاسی لە نێوان چەشنێک بێ مێژوویی ، پێکهاتەخوازی و بونیادگەراییدا هەڵی دەسووڕاندین و تووشی قەیرانگەلێکی نەخوازراوی کردین.
بەڵام بە خۆشییەوە، جێگای ئاماژەیە کە “شووناسی کورد” لەو کێبەرکێیە و بەزاندنی قۆناغە جۆراوجۆرەکان بەتایبەت قۆناغی “گووتاری مانەوە” بوو بە خاوەن ئەزموونگەلێک کە بتوانێ شووناس و گووتاری جیهانی بوون و گلۆبالیزمی خۆی – وێڕای پاراستنی گشت چەمکە سازکەرەکانی شووناسی تایبەتی نەتەوەیی- وەک لەمپەرێک نەزانێ بۆ گەیشتن بە شووناسی خۆناساندراو و خۆبەرهەمهێنەری نێونەتەوەیی “کورد”.
گووتاری ئێستا لە قۆناغی گووتارێکی بنەماشکێنانە دایە تا ئەو ناسنامە و شووناسە چەق بەستووەیە کە بناغەی گووتاری لۆگۆسێنتریستی “مانەوە” و “بەرگری”ە تێکی بقرمێنێ و هەستیت بۆ بونیادنانی شووناسێکی خۆسەروەر و خۆداهێنەر و سەپێندراو و سەلمێندراو. گووتاری “کورد” پێویستە بەو قەناعەتە بگات کە بە ئەندێشەی مێتافیزیک ناتوانێ لە بۆشایی “حزوور”ی ئەو ئەتمۆسفۆر و فەزایەدا کە پێکهاتووی بەرهەمی “جیاوازیی” و “غەیبەتە” بەردوەوام بێت، سەبارەت بەوی کە چەمکی “حزوور” شرۆڤەکەری ئەندێشەی “بوون” و “تێگەیشتنە”، بۆیە هەڵگەڕانەوەی کۆدژەکان و بەرامبەرییەکان وەک “دال و مەدلوول” تەنیا هەڵگەڕانەوە و دووپاتکردنەوەی ئەندێشەی مێتافیزیکی نییە بەڵکو بونیادنانێکی سەر لە نوێیە. بۆ نموونە بەگژ داچوونی تیۆری بنەماشکێنی دریدا بە مێتافیزیکی ڕۆژئاوایی کە پەیکەرەکەی لە سەر بنەمای “لۆگۆس” داڕشترابوو، بنچینەی ئەو مێتافیزیکە بە بناغەیەکی پتەو و نەگۆڕی بردە ژێر لێکۆڵینەوە و سەرچاوەی بیرۆکەکانیشی کە لەو گووتارە هەڵقووڵابوون و لە ناو بازنەی ئەو گووتارە دەخوولانەوە، تووشی وەستان و بەخۆداچوونەوە و سەر لە نوێ داڕشتنەوەی کرد. جا بۆیە زۆر گرینگە سووبژێکتیویتیەی “کورد” سەر لە نوێ خۆسەروەری و هەست بە دەربازبوون بوونیاد بنێتەوە و گشت گیری تێگەیشتنی ئەندێشەی ئۆبژەسازی شووناسی “کورد” بنووسرێتەوە.
کە واتا پڕۆژەی ئێستامان بوونیادنانێکی بنەماشکێنانەی شووناسی “تاک” و “نەتەوەیی” کوردە بۆ ڕزگار بوون لە دووجەمسەری دێکارتی کە بەرهەمی لۆگۆسێنتریسمی مێتافیزیکی ڕۆژئاوایی خاوەن بیر و مێشکێکی سونەت-کلاسیکە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی “دەوڵەت-نەتەوە”دەستکردەکان. گووتاری “کورد” لەم قۆناغەدا خۆتەیارکردن و خۆ ساغکردنەوەیە، بە کەلک وەرگرتن لە ئەندێشەی پێکهاتە شکێنی و بنەماشکێنی دژ بە ناوەندی خەزنپێکراو و سەلمێندراوی ئەندێشەی”هاووڵاتی بوون” و “یەکپارچە سازی تێگەیشتن” لە یەکەیەکی نەتەوەیی سەپێندراوە، بۆیە گرینگە بە گرژ گووتاری لۆگۆسێنتریستی “مانەوە” و “بەرگری” ڕۆچین. دیارە ڕاپەڕاندنی ئەو ئەرکە بەو واتایە نییە کە شووناسی کورد داببڕێ لە تەواوی ئەو بارودۆخەی کە تێیدا بەدیهاتووە، بەڵکوو مەبەست ئەوەیە کە بە هۆشیارییەکی مەعریفی و مێژوویی بە “گشت گیری تێگەیشتن” لە سووبژەی “کورد” بگەین و تەواوکۆیی و لێکتێگەیشتن بێتە هۆی گەشەپێدان بە سووبژێکتیویتیەی شووناسی نەتەوەیی “کورد”.
کە واتا گووتاری بنەماشکێنی هەڵگەڕانەوەیە لە هەمبەر گووتاری زاڵی ڕێساکار و پارستەسازی زلهێزەکان و دەبێتە هۆی بەرهەمهێنانی گووتاری حافزەیەکی دژبەر، بۆ بەرگری و بەرەنگاربوونەوەی حافزە و بیرگری گووتاری پێشوو. سووبژێکتیویتیەی “کورد” پێویستی بە هەڵگیرسانی شۆڕشێکی خۆساغکەرەوە و سەرهەڵدانی تێگەیشتنێکی مەعریفیە بە دژی گووتاری زاڵی پاراستەسازی و کۆیلەتی زەینی و جەستەیدا.
ئالێرەدا “بەرگری” بەرهەم هاتوو لە تێگەیشنی گشت گیر و کۆدەنگ، دەبێتە گووتاری زاڵ. ئەو گووتارەی -مەبەست گووتاری “بەرگری” خۆسەروەری، خۆبوونیادنەرە- کە سەر لە نوێ لە شکڵ و قاوغێکی تر بوونیاد نراوەتەوە، کاریگەری ڕاستە و خۆی دەبێ لە سەر زمان و کرداری ئۆبژەسازکەری شووناسی تاک و شووبژەی کۆ-ی “کورد” و لە گۆڕەپانی خۆناسین و خۆناساندن بەستێنێک لە ژیان و چالاکی و سەرهەڵدان دێنێتە کایە کردن و گووتاری “مانەوە” دەخاتە پەراوێز، تا چیتر تووشی سەر سووڕمان نەبێ لە نێوان بابەتی تایبەتی -خاص و پارتیکیولار- و بابەتی جیهانی – یۆنیڤێرساڵ. بە مانایەکی تر ئەگەر بەردەوام لە ناو گووتاری “مانەوە” قەتیسمابێ، “شووناسی کورد” لە ناو بازنەی بابەتی تایبەتی و بەرتەسکی خۆیدا دەخولێتەوە یان بەپێچەوانەوە لە ناو یوتوپیای ئینتزاعی “جیهان زێدی- جهان وطنی” دەتوێتەوە.
کە واتا گووتاری “کورد” سەرقاڵی خۆ دووپات کردنەوە دەبێ و بەردەوام لە دەرەوەی بازنەی مێژوو فەرامۆش دەکرێ و ناتوانێ دژوازە دەروونییەکانی بە خۆهاویشتن و پەلهاویشتن بە ئایدیالۆژییەکان تاووتوێ بکات، یان بە پێشێل کردنی شووناسی دژبەرەکان و بە فەرامۆش کردنی ئەزموونەکانی قۆناغی پێشوو ببێتە بەرهەمهێنەری ئۆبژەسازکەری شووناسی تاکی خۆئاگا بۆ داڕشتنی سووبژەی “ئێمە”یەکی “گشت گیری تێگەیشتوو”.
سووبژەی “کورد” بۆ تێپەڕاندنی سەرکەوتووانەی ئەو قۆناغە پێویستە پردێک بونیاد بنێ لە نێوان بابەتی تایبەتی و یۆنیڤیرساڵ تا سووبژێکتیویتیەی “کورد” بە خۆئاگایی گشتی و ئۆبژێکتیویتیەی”تاک “ی بەرهەمهێنەر، شووناسی سەر لە نوێ بونیادنێنراوەکەی، بکاتە گووتاری “گشت گیری تێگەیشتن” بۆ خۆناسین و خۆناساندن. بەو جۆرەی کە هەم بابەت و گووتاری تایبەتی خۆی جیهانی و یونیڤیرساڵ بکات و هەم خاوەن پێگەی شووناسی نێونەتەوەیی و جیهانی بێ بە پشت بەستن بە گووتاری تایبەتی خۆی، “گووتاری شووناسی نەتەوەیی”.
