لە دایک بوونی مندال لە نێوان ژن و یاسا
سەیران مستەفازادە
منداڵ، پرسێکی تایبەت بە ژنانە و دەوڵەتەکان و یاساکانی دەوڵەت دەبێت بەو باوەڕە بگەن کە لە ناو بردنی منداڵ تایبەت بە ژنانە و هەر ژنێک خاوەن جەستەی خۆیەتی و بە پێی مافی خاوەن جەستەی خۆ بوون ئەو منداڵە بەستراوە بە جەستەی ژن و دەبێت خۆی بڕیار لە سەر جەستەی خۆی بدات . ئەزموونەکانی رابردوو نیشانی داوە کە یاساکانی حکوومەتەکان نەیتوانیوە پێش بە لە ناو بردنی منداڵ بگرێت و بنەماڵەیەک کە بە هەر هۆکارێکی وەک نەخۆشیی، ئابووریی، دەرونیی ناتوانێت منداڵەکەی رابگرێت بە شێوازی غیر یاسایی و بەدزییەوە منداڵەکەی لە ناو دەبات .لە ناو بردنی منداڵ بە دزییەوە نەتەنیا بۆتە هۆی ئەوەی کە زۆربەی دایکەکان گیانیان لە دەست بدەن بەڵکوو زۆر جاریش کە دایک زیندوو دەمێنێتەوە تووشی نەخۆشی جۆراوجۆر دەبێت . سەرجەم حکومەتەکان دەبێت بەو باوەڕە بگەن و یاساکانیان لە پێناوی ئەوی کە دایک وەک مرۆڤێک مافی لە سەر جەستەی خۆی دا هەیە و دەبێت دایک بڕیار بۆ لە دایکبوونی منداڵێکی کەم ئەندام بدات .
له باربردنی منداڵ بە مانای لە ناو بردنی منداڵ تا پێش حەوتووی ۲۰ی دووگیانیدایە بەڵام لە زۆربەی وڵاتانی جیهان ئەو بڕیارە بۆ بەرگرتن بە هەر چەشنە کۆتایی هێنان بە دووگیانی لە سێ مانگی ئەوەڵدا بە کار دێت . لە وڵاتانی پێشکەوتوودا ماوەیەکی زۆرە کە لە ناو بردنی منداڵ بە پێی مەیل و بۆچوون و بە شێوەی یاسایی و لە روانگەی پزیشکی لە بێ ترس ترین پرۆسەکان بە حیساب دێت بەڵام لە ناو بردنی منداڵانی نەقوستان و کەمئەندام لە ساڵدا گیانی نزیک بە ۷۰ هەزار دایک دەستێنت و پتر لە ۵ ملیۆن منداڵی کەم ئەندام لە تەواوی جیهاندا بە جێ دێڵێت . ساڵانە نزیک بە ۴۲ ملیۆن لە ناو بردنی منداڵ لە جیهاندا ئەنجام دەدرێت کە لە کۆی گشتیی ئەو رێژەیە بەراورد دەکرێت کە ۲۰ ملیۆن لەو لەبار بردنی منداڵانە بە شێوازی ناتەندروست بەڕێوە دەچێت . لە سەدا ٤٠ ی ژنانی جیهان لە پێداویستییەکان و مافی هەڵبژاردن بۆ لە ناو بردنی منداڵی خۆیان بێ بەشن. یاسا ، باروودۆخی کلتووریی، ئایین ، بۆچوونی جیاواز سەبارەت بە لەناو بردنی منداڵ ساز دەکات . لە زۆربەی وڵاتانی جیهاندا، مشتوومڕی زۆر هەیە لەسەر یاسا و ئەخلاقی لە ناو بردنی منداڵ . لە هەر ساڵێکدا نزیک بە ۲۰۵ ملیۆن ژن دووگیان دەبن کە یەک لە سەر سێی ئەو سکپڕییانە نەخوازراو بووە و یەک لە سەر پێنجی بە واتا نزیکەی ۴۰ تا ۵۰ ملیۆن لەو حاڵەتانە بە لە ناو بردنی منداڵ کۆتایی دێت . لە ناو بردنی منداڵ بە شێوەی خوازیار و نەخوازراو بە هۆی دووگیانییەوەیە و شێوازێکی تری لە ناو بردنی منداڵ بە هۆی ئەوەیە کە کۆرپەڵەکە ناتەواوە ، کە لە پزیشکی دا بەو شێوە لە ناو بردنی منداڵ دەڵێن لە ناو بردنی دەرمانی و بە هۆی پاراستنی گیانی دایک و بەرگری لە زیان دیتنی جەستەی و دەروونی ژن و لەوانەیە کە کۆرپەڵەکە ناتەواو یا نەخۆش بێت ئەنجام دەدرێت. له ئێستادا یاساکانی تایبەت بە لە ناو بردنی منداڵ جیاوازییان هەیە و لە سەرتاسەری جیهاندا هەستیاری ئایینی ، ئەخلاقی و کولتووری لە حەول دان تا کاریگەری لەسەر یاساکانی لە ناو بردنی منداڵ دا بنێن. لە ۵۸ وڵات لە کۆی گشتیی ۱۹۳ وڵاتی ئەندامی رێکخراوی نەتەوەیەژگرتووەکانن، لە ناو بردنی منداڵ یاساییە و یەکێک لە مافەکانی سەرەتایی ژن بە حیساب دێت و تەنانەت لەو وڵاتانەی کە ئایینی کاتۆلیک زاڵ بووە و پێشتر لە گەڵ لە ناو بردنی منداڵ دژایەتییان دەکرد بە هاتنە سەر کاری پاپای تازە یاساکانی لە ناو بردنی منداڵ خوازیار و بە تایبەت لە وڵاتانی ئامریکای باشور دەنگی هێناوە و ژنان بۆ لە ناو بردنی منداڵ ئازادتر بوون بەڵام لە ئێران تا پێش ساڵ ۱۳۸۴ هیچ یاسایەک بۆ لە ناو بردنی منداڵ نەبوو و لە ساڵ ۱۳۸۴ یاسای لەناوبردنی منداڵ بە شێوەی دەرمانی پەسند کراووە و دایک ئیزنی هەبوو کە بریاری پزیشکیی دادوەری منداڵی ناتەواوی خۆی لە ناو بەرێت.لە پلانی تازەی پاڕلمانی شوورای ئیسلامی ئێران لە ژێر ناوی جەوانی و سڵامەتی بنەماڵە کە پەسند کراوە و ئەگەر ئەنجومەنی پاسەوانیی ئێران پەسەندی بکات جیا لە بڕیاری پزیشکیی دادوەری، دوو فەقێ و یەک دادوەر دەبێ تاقیکردنەوەکانی غەربالگەری تەێید بکات و دایک هیچ مافێکی بۆ دیاری کردنی چارەنووسی منداڵەکەی خۆی نیە .حکومەتی ئێران دەی هەوێت لە رێگای سەخت کردنەوەی لە ناو بردنی منداڵ حەشیمەتی خۆی زیاد بکات بە ڵام لە دایک بوونی منداڵێکی کەم ئەندام و ناتەواو ئاسەواری دەروونی و کۆمەڵایەتی و ئابووری لە سەر بنە ماڵە و کۆمەڵگادا هەیە .کاتێک دەوڵەت پرسی لە ناو بردنی منداڵ کە پزیشکیە دەخاتە ئەستۆی فەقێ کە هیچ شارەزاییەکی لە بواری پزیشکیدا نیە دەی هەوێت بە هەر جورێک بێت پێش بە لە ناو بردنی منداڵ بگرێت. به پێی ماددەی ۳۰۶ی سزای ئیسلامی پەسند کراوی ساڵی ۱۳۹۲، لە ناو بردنی منداڵ کەسێک کە بە ئانقەست و لە رووی زانیاری دوای ئەوەی کە کۆرپەڵەکە گیانی لە بەر دایە خوێن بایی بدات و بڕیاری تاشەکراوی بەسەر دا دەسەپێت.پەسند کردنی ئەو پلانە رەخنەیەکی زۆری لە لایەن پزیشکیان بە دواوە بووە .سەرۆکی ئەنجومەنی زانستی ژێنێتیکی ئێران رایگەیاند کە لە پلانیان دایەکە ئەگەر پەسند بکرێت دەبێت هۆی لە دایکبوونی ساڵانە نزیک بە ۹۰۰۰ منداڵی کەم ئەندام و ناتەواو .پەسند کردنی ئەو پلانە دوای قسەکانی خامنەای بوو کە باس لەوە دەکات نابێت پێش بە زۆر بوونی حەشیمەتی ئێران بگرترێت . لە پلانی جەوان گەرایی حکومەت بەشی هەر ژن بۆ سک پڕ بوون دوو منداڵ و نیوە و ژن وەک دەزگای جووجکە هەڵێنان سەیر دەکرێت .هەر چەند لە ناو بردنی منداڵ زۆر ئاسان نەبوو بە ڵام ئێستا بە پەسند کردنی ئەو پلانە رەوتی ئەو کارەیان زۆر سەخت تر کردووە و تەنانەت بەرەو لابردنی تاقیکردنەوەی غەربالگەری دەروات . پێشتر حکوومەت ئامرازەکانی پێشگیری لە دوو گیانی بە خۆرایی لە بەر دەستی خەڵک دانابوو بەڵام حکوومەت لە بەرامبەر زۆر بوونی حەشیمەتی خۆی ئامرازی پێشگیری لە دووگیانی لە زۆربەی شار و دێهاتەکان کۆ کردووەتەوە
