ژنانی زاگرۆس: لە ئاگری ئەکباتانەوە تا دەنگدانەوەی “ژن، ژیان، ئازادی”
لە دڵی چیاکانی زاگرۆسدا، زۆر پێش ئەوەی سوپاکانی عەرەب دەشتەکانی ئێران ببڕن، ژنان بە ڕێچکە شاخاوییەکانی کرماشان، سنە، و ھەمەداندا دەڕۆیشتن؛ نەک وەک سێبەر، بەڵکو وەک کۆڵەکەکانی جیھانی خۆیان.
لە سەدەکانی ساسانیدا، ئەم چیانشینانە زۆر لە کۆشکە شاھانەکانی تیسفون دوور بوون. ژیان لێرە گوێڕایەڵی ڕیتمی زەوی، ئاژەڵداری، و خزمایەتی بوو. کاری ژن، بەخێوکردنی مەڕوماڵات، بازرگانیکردن بە خوری و گەنم، بەڕێوەبردنی ماڵ، بڕیاردان لەسەر ژنھێنان و ھاوپەیمانییەکان، بێ بەها نەبوو. دەستەکانی لە ئابووریدا چنرابوون؛ قسەکانیان لە بڕیارەکانی ھۆزدا کێشی ھەبوو. ئەو پارێزەری بەردەوامی ڕەگەزی مرۆڤ بوو، یەکەم پەروەردەکاری منداڵان، و ژمێریارە بێدەنگەکەی سامانی خێزان.
تەنانەت لە ناوەندە شارنشینە بچووکەکانیشدا بەدرێژایی ڕێگا بازرگانییەکان، ژنان دوکانیان ھەبوو، سەرپەرشتی کرێکاریان دەکرد، و بەشدارییان لە بازاڕەکاندا دەکرد. یاسا کۆنەکەی زەردەشتی وەک پارێزەرانی ڕێکخستن و ڕەگەزی مرۆڤ سەیری دەکردن، و ھەرچەندە پلەبەندی لەوسەردەمەدا بوونی هەبوو، بەڵام نەیدەتوانی بوونی ئابووری یان دەنگیان لەناو خێزاندا بسڕێتەوە.
ئینجا فتوحاتی عەرەب ھات. ئایینی نوێی ئیسلام، لەگەڵ خۆیدا ڕێبازێکی یاسایی و ئەخلاقی نوێی ھێنا کە پەیوەندییەکانی نێوان ڕەگەزەکانی لەڕێگەی یاسای نووسراو و دەسەڵاتی ئایینییەوە پێناسە کردەوە. ئەم ئایین و ڕێبازە نوێیە لە کولتوورێکی دیکە و جوگرافیایەکی جیاوازەوە هات کە هیچ هاوبەشیەکی لە جیهانبینی و کولتوری ئەوان نەبوو بەڵام بە تێپەر بوونی کات و سەردەمانی جیاواز ئەم کولتوورە نوێیە زۆرتر و قووڵتر خوی سەپاند بەسەر دانیشتواندا و بووە بەشێک لەوان. ئاسەوارەکانی کولتوری ڕابردوو تا دەڕۆشت کاڵ و کاڵتر بوونەوە.
لە ناوەندە مەرکەزیەکانی دەسەڵات ئەمە ڕۆڵی گشتی ژنانی تەسک دەکردەوە و لە چوارچێوەی ماڵدا جێگیری کردن. بەڵام لە چیاکانی زاگرۆس، کە مانەوە پەیوەست بوو بە ھاوکاری، گۆڕانکارییەکە ھەرگیز نەتوانرا بە تەواوی ڕوو بدات. لە نێوان ھۆزە کوردەکان و جووتیارە شاخنشینەکاندا، ژنان بەردەوام بوون لە کارکردن لە تەنیشت پیاوان لە کێڵگە و بازاڕەکاندا. ڕەنجیان هەرگیز جێگرەوەی نەبوو، بۆیە نەدەتوانرا دەنگیشیان بە تەواوی بسڕدرێتەوە. یاساکانی ئیسلامییەکان گەیشتنە ناوچەکە، بەڵام ڕووبەڕووی ڕاستییەکی سروشتی و سەرکەشتر بوونەوە: کۆمەڵگەیەک کە بەشداریکردنی ژنان تێیدا نەک کردارێکی یاخیبوون، بەڵکو مەرجی خودی ژیان بوو. ئایین ڕەوشتی داڕشت، بەڵام ڕیتمی ژیانی شاخ ھاوسەنگییەکەی پاراست.
ئەم ھاوسەنگییە جێگیرە ئەمڕۆش ھەر دەبینرێت. لە ئاھەنگەکانی کوردیدا، ژن و پیاو شانبەشانی یەک دەوەستن، دەستەکانیان لە ناو بازنەی ھەڵپەڕکێدا پێکەوە بەستراوە، سەمایەک کە لە داگیرکاری و ئیمپراتۆرییەت کۆنترە. ئەمە ئەو جیاوازیەیە کە ئایدۆلۆژیا نەیخولقاندوە، بەڵکو بەرهەمی بیرەوەری دێرینەی گەلێکە: بیرەوەری کارێکی ھاوبەش، بیرەوەری ھەنگاوی یەکسان لەسەر زەوییەکی پڕ لە بەرد.
لەسەردەمی دەسەڵاتە جیاوازەکاندا، کۆمەڵگەی کوردی ئەگەرچی بەردەوام لە ژێر فشاری ئەو ئایدۆلۆژیا بێگانە بوو بەڵام ژێرخانی ڕەسەنایەتی خۆی پاراست. ھەرگیز بەھەشتێکی یەکسانیی دروست نەکرد، توندوتیژی و پیاوسالاری لێرەش وەک ھەموو شوێنێک ھەبوون و هەیە، بەڵام تۆوێکی کەلتووری ھاوبەشی ھەڵگرتبوو کە سڕینەوەی قورس بوو. بۆیە کاتێک ھاواری “ژن، ژیان، ئازادی” بۆ یەکەم جار لە کوردستانی ئێمەوە سەری هەڵدا و لە هەموو دونیا دەنگی دایەوە، لە ھیچەوە لەدایک نەبوو. ئەوە دەنگدانەوەی مۆدێرنی ژیانی ئەو پێشینیانەیە کە ژنان تیایدا ھۆز، دروێنە، و ڕۆحی ئازادییان دەپاراست.
ئەمڕۆ ژنانی کورد دەخوێنن، دەنووسن، دەجەنگن، و ڕابەرایەتی دەکەن. چوونەتە زانکۆکان و ئەو ئابووریەی کە پێشتر لێیان قەدەغە بوو بە دەستی دەهێننەوە، و ھێشتا بیرەوەری شاخ ھەڵدەگرن؛ کە یەکسانی تێیدا دۆکترینێک نەبوو، بەڵکو ڕێگایەک بوو بۆ مانەوە. سەرەڕای سەدان ساڵ لە داگیرکاری دەرەکی و فشاری کلتووری، زاگرۆس وەک دیمەنێکی بەرگەگرتن ماوەتەوە. خەڵکەکەی دەزانن کە ھەر ھەنگاوێک بۆ پێشەوە بۆ ژنان، ھەنگاوێکە بۆ گەڕانەوە بۆ کۆنترین ناسنامەی خۆیان: ھاوبەشی لە ژیان، ڕەنج، و ئازادیدا؛ و پاشەکشەی سەنگەر لە دوای سەنگەری زۆرداری و چەق بەستوویی و نەزانیە.
