لە گرژی و شڵەژاوی هەرێم کێ قازانج ئەکات

✍ ئاژوان_کرماشان

قەیران و رووداوەکانی ئەم دواییەی هەرێمی کوردستان، دەرخەری زۆر ڕاستی تاڵ و حاشا هەڵنەگرن لە سیستمی دەسەڵات و دەوڵەتداری حێزبایەتی کوردی لە کوردستانی باشوور. هەرێمی کوردستان بە قەیرانێکی قووڵی سیاسی، ئابووری و ئیداریدا تێپەردەبێت. ئەم قەیرانە تەواوی جوگمەکانی کۆمەڵگای عێراق و کوردستانی گرتۆتەوە. لە سەکتەری تەندروستی بگرە تاوەکو خزمەت گوزارییەکانی وەکو ئاو، کارەبا پەروەردە …..هتد. سەرەرای ئەمانەی سەرەوەش کە چەندین ساڵە بەرۆکی بەر کۆمەڵانی خەڵکی کرێکار و زەحمەتکێش گرتووە، ئەم قەیرانانە تەواوی کۆمەڵگای لە لێواری هەژارییەکی بێ وێنە و مەرگ و کارەساتی هەموو رۆژە بردووە. هاتنی پەتای کۆرۆناش نەهامەتیەکەی چەندین بەرابەر قوولتر کردۆتەوە و حکومەتی هەرێم بە بنبەستی تەواو گەیشتووە.

وێڕای مێژووی پڕ لە کارەساتی پەیوەندایەتی ئەحزاب لە کوردستان ،بە هۆکاری جۆراوجۆر و پڕ لە تەشەنە، لانیکەم دوای بەدەستهینانی ئازادی لە بەهاری ساڵی 1991، و دروستبوونی سەقامگیری سیاسی ڕێژەیی و هەڵبژاردنی پەڕلەمان و دروستبوونی حکومەتی هەرێمی کوردستان، قۆناغێکی نوێی سیاسی هاتەپێش و هەلێک بە یارمەتی کۆمەڵگەی جیهانی بۆ گەلی کوردستان ڕەخسا کە توانی کیانێک بۆ خۆی ڕێک بخات و هیوای سەدان ساڵەی کۆمەڵانی خەڵکی کوردستان بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی کوردی و دووربوون لە دەسەڵاتی رژیمی مەرکەزی مسۆگەر بکات.هەر لە سەرەتای دامەزرانی ئەو نیمچە دەوڵەتە، رژیمە فاشیست، دیکتاتۆر و دواکەوتووەکانی ئێران،تۆرکیە ، سووریە و عێراق کە درووستبوونی حکوومەتی کوردی لە بەژەوەندی دەسەڵاتیان نەبوو ،کەوتنە دژایەتی کردنی و تا ئێساتش هەوڵیان داوە بە هەر چۆنێک بێت لە ڕیشەوە هیوای کورد بەو کیانە وشک کەن و بیڕووخێنن.

کۆماری ئێسلامی و تۆرکیە لە هەموان زۆرتر لە ماوەی ئەم ساڵانە هەوڵەکانیان بۆ بە لاڕێ بردنی هەرێمی کوردستان چڕتر کردووە.ئاماژە بەوە دەکەین کە هەر ساڵە چەندین کۆبوونەوە و دانیشتنیان لە سەر کێشەی کورد و سنوورەکانیان چوار قۆڵی یان سێ قۆڵی بەستووە و تییدا ڕێکەوتنی ئەمنییەتی و سنوور یان واژۆ کردووە.هەر یەک لەو رژیمانە ویستوویانە لە بەشێکی تری کوردستان دەست و پێوەند بۆ خۆیان ڕێک بخەن و دەستێوەردانی ناوخۆیی حێزبەکان بکەن و تەنانەت بەشێک لەو حێزبانە بکەنە گۆچانی دەستی خۆیان. بە داخەوە لەو سیاسەتە ئەوان بردوویانە و کۆردەکان دۆڕاندوویانە.

سیاسەتی نەرمی ئەو ڕژیمانە بۆ لە ناو بردنی حکوومەتی هەرێم لە بوارەکانی خوارەوە پەیڕەو دەکرێت:

١-بواری ئابووری و بازرگانی

 

هەر وەک ئەزانین ئابووری هەرێم پەیوەندی ڕاستەوخۆی لە گەڵ داهاتی نەوت هەیە و هەر کاتێ دەوڵەتی ناوەندی گۆشاری سەر هەرێم خستبێت و فرۆشی نەوتیش کەوتبێتە گێچەڵەوە ،ئەوەی وەک کارتێکی گۆشار بۆ ملکەج کردنی هەرێم بە کار هێناوە.نەدانی بوودجەی شایستەی هەرێم لەم چەند ساڵە و بە تایبەت دوای ڕێفراندۆم و داگیرکردنەوەی دووبارەی کەرکووک لە لایەن دەوڵەتی ناوەندی ئێراقەوە ،تەنگی بە کارمەندان و مووچەبگیرانی هەرێمی کوردستان چنیوە.بۆسەی ئابووری دەوڵەتانی دراوسێ بە تایبەت لە سنوورە فەرمییەکانەوە و وابەستە کردنی هەرێم بە مەسرەفی کاڵای بنجۆڵی ئێرانی و تۆرکی ئاکامێکی دیکەی زەختی ئابووری لە سەر هەرێم و خەڵکەکەیەتی.بە واتایە کە هەر بەرنامەی سەرەتایی ئەو دەوڵەتانەیە بازرگانی هەرێم و شکۆی ئابووری بشکێنن و خەڵک مەجبوور بە ماندوویی و  گۆشار بکەن تا بتوانن ڕادەی ناڕەزایەتی لە دەوڵەتی ناوچەیی خۆیان بەرنە سەر و شکست بە هەوڵ و تێکۆشانی چاکسازی بێنن.

٢-بواری فەرهەنگی

وڵاتانی دژ بە کیانی هەرێم ویستوویانە کە لە بواری فەرهەنگییەوە دەستێوەردانی ئاستی ڕۆشنبیری و پلانە فەرهەنگییەکان بکەن.شەڕی نەرمی ئەو وڵاتانە تا ئێستە بوونەتە هۆی درووستبوونی هەندێ بەربەست لە کوردستان وەک زەبروزەنگی سیاسی لە لایەن تاقمە جور بە جورە و حێزبەکانەوە ، دەستگرتن بەسەر سەرچاوەکانی هێزلە لایەیەن ئەحزابی گەورەوە  و هەبوونی ناتەبایی تێکدەرانەکە کە لە بەر نفووزی سیاسی ئەو دەوڵەتانەوە لە بەشێکی دەسەڵاتی کوردی دا بەدی هاتووە.

زۆر لەو بەربەستانە لە هەرێمی کوردستان بوونیان هەیە، وێڕای نەبوونی قەوارەی سیاسی سەربەخۆ و پاشکۆیی سیاسی و ئابووری وڵاتێکی قەیراناوی وەک عێراق، بەشێکی زۆری ڕێگرەکان کاریگەری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆیان هەیە لە چەقبەستنی گەشەی فەرهەنگی  لە هەرێمی کوردستان، راستە بوونی بەشێک لە بەربەستەکان ڕێژەیی و هەندێکیان شاراوە و هەندێکیان زەقن بەڵام بەشێوەیەکی گشتی ڕەگی زۆرێک لە ڕێگرییەکان لە پڕۆسەی سیاسی و حوکمڕانی هەرێمی کوردستان ئامادەن و بەشێکیان ڕەگ و ڕیشەی مێژوییان هەیە.

دەسەڵاتی کوردی وەک هۆکاریکی ناوخۆیی، دەوروکارکردی زۆر نێگەتیڤی لەسەرهەستی نیشتمانی لای تاکی کورد هەبووە. هۆکەشی بە شێوەیەکی سەرەکی بۆ نەبونی دادپەروەری وە لەهەمان کاتدا گرنگی دان بە وابەستە بوونی حیزبی دەگەڕێتەوە .فەرهەنگی داسەپاو لە ڕێگەی ئاسەواری فەرهەنگی وەک فیلمە تۆرکییەکان و بێزاری لە فەرهەنگی خۆماڵی وەک مووسیقا و جل و بەرگ هەمووی لە کاریگەرییەکانی ئەو شەڕە فەرهەنگییەیە کە ئەو وڵاتانە دەستیان پێ کردووە.

٣-بواری سیاسی

عێراق و هەرێمی کوردستان لە دوای ڕیفراندۆم پێگە و هەڵویست و پەیوەندییەکانیان زۆر جیاوازترە لە جاران و تێگەیشتن و داواکاری خەلک گۆاڕنکاری زۆری بەسەردا هاتووە، ئەمەش گوشار لەسەر دەسەڵاتداران دروست دەکات.

ناهومێدی خەڵک لە ئاکامەکانی ئەو ڕێفراندۆمە کە ئێران و تورکیا بە فەرمی دانیان بەوە ناوە کە دژی وستاون و نەیانهێشتووە سەر بگرێ،هۆکارێکی تری ناڕەزایەتیەکانە.

قەیرانی سیاسی لە هەرێم و ڕێگەگرتن لە کارکردن و بە هێزبوونی دامەزراوە فەرمیەکان لە ژێر هەر ناو و بیانویەك بێت، یەکێکە لە کێشە هەرە گەورەکان کە ڕێگە نادات بەرژەوەندی و ئامانجە نیشتیمانیەکان دیاری بکرێن و پلان و سەرچاوە و توانای پێویست بۆ بە دەست هێنان و پاراستنیان تەرخان بکرێت.بە داخەوە هێشتا پارتە سیاسیەکان لەبەر ململانێی نێوخۆییان و نێوان حزبەکان وەکو پێویست دەرکیان بە خراپی بارودۆخی هەرێم نەکردووە وهەست بە ڕۆڵی تێکدەرانەی کۆماری ئیسلامی و تورکیا ناکەن و ناتوانن میکانیزمێکی هاوبەش بۆ دەرباز بوون لەو بارودۆخە و قەیرانانە بدۆزنەوە.

بە پێ بەراوردی لێکۆڵەرانی سیاسی(ئاماژە بە کۆرتە نووسینێکی بێهزاد خۆشحاڵی) ئەوەی کە لە باشووری کوردستان ڕوو دەدات، بە هوی چەند پاڕامێتری نێوخۆیی و دەرەکین وەک:

–              ناجێگیر بوونی سیاسی ناوچەکانی سلێمانی و هەڵەبجە بە هۆی جیازی ئیداری لایەنەکان

–              دزەی سیاسی –ئەمنی کۆماری ئیسلامی ئێران لە هەرێم

–              هەوڵدانی بەرەی هیلالی شیعە بۆ درووستکردنی پانتایی خۆی لە کوردستان

–              کۆتایی هێنان بە هەڕەشەی شاراوەی باشووری کوردستان  وەک مۆدێل بۆ ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە لایەن کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە

–              نیشاندانی دەسەڵاتی هەرێم وەک سیستەمی تا سەر ئێسقان گەندەڵ لە ئاستی ناوەوە و دەرەوە

–              سەپاندنی ئیدارەی سیاسی بە بێ فێدرالیسمی ئابووری لە لایەن دەوڵەتی ئێراقەوە کە گوێ ڕایەڵی کۆماری ئیسلامییە

–              شەڕی شاراوەی ئێران- ئێسراییل  و شەڕی ئیستیخباراتی واواک – میت (درێژمەودا)لە هەرێم

–              سیاسەتی بەغداد بۆ سەریەکخستنەوەی عێراق بە یارمەتی ئەو سێ وڵاتەکەی تر

 

ڕاستی ئەوەیە کە داواکاریەکان کە ئێستا لە دەوری موچە و دابینکردنی تەندروستی لە ئارادایە کە دەتوانێ هێزی جەماوەری ناڕازی کۆبکاتەوە و لە ڕیگەی ئەم دەستە چاودێرە جەماوەریانەوە بەرەو گۆڕینی ئەم دۆخە بچێ. مادام بێکاری رێژەیەکی بەرزی وەرگرتووە و تەواوی کرێکاران و کارمەندان موچەبراوکراون و خزمەتگوزارییەکان لە سفر نزیک بوونەتەوە و دەسەڵاتی سیاسی کەلێنی تێکەوتووە و ئەم ئەزمەیە راستەوخۆ بەرەو شۆڕش و ڕاپەرینی جەماوەری دەچێت بەڵام نابێ لە بیرمان بچێت کێ لەم قەیرانە قازانجیەتی.هەر چەند نابێت خەڵک تەنها تێکۆشانی لە چوارچێوەی خەباتی ئابووری و داخوازییە هەنوکەییەکان، بەرتەسک بکاتەوە ، بەڵکو گرنگە دەبێت وەکو بزوونتەوەیەکی شۆڕشگێرانەی سیاسی و چاکسازی خوازانە دەرکەوێت و هەست نەستی جەماوەر بەرەو لای خۆی راکێشت و هەنگاو بە هەنگاو لە گەل جەماوەری نارازیی بێت . لە هەمان کاتدا پایەکانی دەسەڵاتداریی دیموکراسیی کۆمەڵانی خەلک لە خوارەوە وەکو (شورا کرێکاراییەکان، کۆمەڵە هەرەوەزییەکان، کۆمۆنەکان  یان هەر ئامرازێکی تری عەمەلی و کارساز بنیاتبنێت و لە هەموو بواریکەوە سەربەخۆیی دەسەڵاتی جەماوەری و دەوڵەت  لە دەستێوەردانی دەرەکی وڵاتانی دراوسێ بپارێزن و چیدی نەبنە هۆکار بۆ ڕووخانی ئەو کیانە کە بە خوێنی هەزاران ڕٶڵەی تێکۆشەری خەڵکی زەحمەتکێش هاتووتە ئاراوە.لەبەر ڕۆشنایی ئەم سەرنجە ئەو قەیرانە یەک لەدوای یەکانەی حکومەتی هەرێم، ئەبێ مۆدیلی حکومڕانی لە کوردستاندا ڕێک بخرێتەوە بە شێوەیەک کە دەسەڵات بتوانێ سێ ئەرکە سەرکییەکەی کە دادپەروەری، ئازادی و ئاسایشە، جێبەجێ بکات. ئەمە پێویستی بە دیبەتێكی نیشتمانی کاریگەر هەیە، بە دۆزینەوە و سود وەرگرتن لە سەروەتی مرۆیی خەڵکی کوردستان بە دەرلە سۆزی حیزبی و بنەماڵەیی یان ئایدۆلۆژی.