داڕشتەی پەیکەرەی «دەسەڵات» لە دواڕۆژدا

دیاکۆ مرادی

دوای شۆڕشی گەڵانی ئێران ئەگەر کورد خاوەنی گووتار و گەڵاڵەیەکی هاوبەش و نیشتمانی با و بەرژەوەندی نەتەویی لەبەر چاو گرتبا دەیتوانی لە بۆشایی پێکهاتووی دەسەڵاتی ناوەندی ئێران، ببێتە بە کاراکتەرێکی سەرەکی بۆ پێکهێنانی دەسەڵاتێکی دابەشکراو لە جوگرافیای سیاسی ئێران.
کە واتە وەگەڕ خستنی ئەو دیالۆگە دەبێتە هۆی ئەو چەمکە کە مێژوو دووپات نەکەینەوە و لە ناوخۆ تووشی کێشمەکێش و ململانێی دەسەڵاتی نێوان هێزی نەبینەوە.
جیگای ئاماژەیە کە نووسینی ئەم وتارە بەو واتایە نییە کە سیستمی فێدراسیۆنی دێمۆکراتیکی کوردستان، تەنیا گەڵاڵە و ڕێگاچارەی لێکتێگەیشتنی نێوان هێزە سیاسیە کانی کوردستان بێ لە وڵاتی کوردستان وەک قەوارەیەکی نیشتمانی سەربەخۆ یان خۆبەڕێوەبەر.
بەڵکوو مەبەست ورووژاندنی گووتارێکە کە بتوانێ ببێتە گووتاری زاڵ لە ناو تاک و کۆمەڵ و هێزە سیاسیەکانی کوردستان تا لە داهاتوودا تووشی قەیرانی سیستم و گووتاری نەتەوایەتی نەبینەوە.
هاوکات ئەم گووتارە دەتوانێ ببێتە بناغەدانەری گووتاری سیاسی نێوان هێزی، تا ئەو کاتەی، کە بنچینەکانی دیالۆگێکی هاوبەش دەدۆزرێتەوە و هاوکات لە قۆناخی “گوزار”ی “نەتەوەسازی سیاسی”دا تێدەپەڕین و لێکتێگەیشتن و رێز لێنان لە ئازادی تاک و ڕا دەربڕین، یەکسانی ژن و پیاو، مناڵ و بنەماڵە، ژینگە و…تاد، و بە گشتی رێز گرتن لە جیاوازیەکانی کلتوری، رێزمانی، ئایینی و فکری و ئایدیالۆژی دەبێتە واتا پێدەری “بایەخە ئەخلاقییەکانی کورد و کوردستانی بوون.”
لەم بەشەدا من نەچوومەتە ناو وردەکاریەکانی سیستمی سیاسی پێکهێنەری دەسەڵاتی گشتی.
بەو مانایە لەم کورتە نووسراوەیە هەڵنەستاوم بۆ دیاری کردن و واتا بەخشین بە پێکهاتەکان وچەمک گەلێکی بونیادهێنەری سیستمی حکومەت بۆ دەست نیشانکردنی مافی تاک، ئازادی تاک، ئازادی کۆمەڵگا، ئازادی بیر و باوەڕ و ئایین، مافی ژنان، چینایەتی، مناڵ و بنەماڵە، ژینگە و … تاد.
وڵاتی یەک پێکهاتە – تک ساختاری
دابەش کردنی دەسەڵات و هێز لە پیکهێنانی حکومەت ئەو چەمکە کێشە لەسەرەیە کە بەرۆکی سیستمی سیاسی وڵاتانی جیهانی سێیەمی گرتووە.
بەو واتایە پاراستنی بەرژەوەندی گرووپ و خواستە سەپێندراوەکانی لایەنێکی ئەتنیکی یان هێزێکی پاوانخواز دەبێتە هۆی دەستپێکی لێکتێنەگەیشتنێکی سیاسی لە گۆڕەپانی جوگرافیای سیاسی دیاریکراوی “وڵاتێک” لە قەوارەی دەوڵەتێکی گشت گیر، کە بەداخەوە دیالۆگ و بەرژەوەندی گشتی نەتەوەیی واتای ڕاستەقینەی خۆی لە دەست دەدات و زمانی زەبر و زۆری جێگیر دەبێ و بەرژەوەندی “نەتەوەیی” و چەمکی پیرۆزی “نیشتمان” دەباتە ژێر ڕکێفی ملهۆڕی هێزێکی باڵادەستی مێلیشیایی.
لەو وڵاتانەی کە یەک پێکهاتەی نەتەوەیی و کلتوری و ئایینی هەیە کەمتر تووشی ئەم گرفتە دێن – بەومەرجە ئەگەر تاکی کۆمەڵگا خۆی رزگار کردبێت لە پاراستنی بەرژەوەندی کوێر کوێرانەی تاقم، گرووپ و هێزێکی سیاسی.
خۆ رزگار کردنی تاک بەو واتایە دێتە کایە کردن کە تاک گەیشتبێت بە واتای کەرامەتی ئینسانی و هەستی بە شووناسی مرۆڤایەتی کردبێ و تێگەیشتنێکی ڕاستەقینەی هەبێ لە ئازادی، ئازادی تاک، ئازادی ڕادەربڕین، ئازادی بیر و باوەڕ و گشت چەمکە بناخەییانەی کە دەتوانێت ببێتە هۆی پێکهێنانی کۆمەڵگایەکی ئازاد و دادپەروەرانە.
بەو واتایە دیالۆگی نێوان تاک و ئەندامانی هێزەکان بە لێکتێگەیشتنیکی ڕێزدارانە تەنیا کێبەرکێیەکی سیاسی و فکری دێنێتە ئارا بۆ پێشکەش کردنی خزمەتگوزاری باشتر و دامەزراند و چەسپاندنی عەقڵییەتی دێموکراسی و فرەدەنگی و پاراستنی مافی مرۆڤ، ژنان و بنەماڵە، سروشت و ژینگە و …تاد.
ئەم چەمک گەلە لەو وتارەدا بە “پیرۆزیەکان و بایەخە ئەخلاقییەکانی کوردستانی بوون” یان “ارزشهای اخلاقی کورد بودن” ناوزەد دەکرێ.

وڵاتی فرەپێکهاتە – چند ساختاری
بە پێچەوانەوە لەو وڵاتانەی کە لە فرەنەتەوە و فرە کلتوور و فرە ئایینی پێکهاتووە بەردەوام کێشەی دەسەڵات و دابەشکردن و شەریک بوون لە دەسەڵات، دەوڵەت و بەرێوبەرایەتی داهاتووی وڵات بۆتە هۆی لێکتێنەگەیشتن و بەردەوام شەڕ و ململانێ لەم بابەتە لە ئارادا بووە. کە ئاکامەکەی بۆتە هۆی سازبوونی نایەکسانی ئابوری، سیاسی و کلتووری و خوڵقاندنی ژینۆسایدی کلتوری، کۆمەڵایەتی، سیاسی و ئینسانی.
وەبن گوێ خستنی دەنگ وخواستە ڕەواکانی هاونەتەوە و شاروومەندانی خاوەن زاراوە، کلتور و ئایین گەلێکی جیاواز و بە گشتی ئەتنیکە کلتوری و زاراوە و ئایینە ژێردەستەکان لەو جوگرافیا سیاسیەدا بە مەبەستی ساز کردنی گووتاری “دەوڵەت لە پێناو قۆڕغکردن و واتا بەخشین و زاڵ کردنی زاراوە، کلتور و ئایینی ، نەتەوە”ی بەرژەوەندی خواز و ناوچەگەرا تاقانە و باڵادەستی ناوچەیی و ئەتنیکی و پاوان کردنی دەسەڵاتی پیاوسالارانە لە نێو هێڵێکی دیاری کراوی هاوحیزبی و هاوفکری و هاوئایدیالۆژیدا بناغە و پێکهاتەی “دێموکراسی” و “ئازادی تاک و کۆمەڵ” وەبن دێنێت. کە دەبێتە هۆی پێکهێنانی “دەسەڵات”ی دیکتاتۆریەت و سیستمێکی تۆتالیتاری و شوئینیست-ناسیونالیستی ناوچەیی.
بایەخ نەدان و گوێ بیست نەبوون بە دەنگە جیاوازەکان و خوێندنەوەی ناشیاو بە مەبەستی پاراستنی بەرژەوەندیە بەربڵاو و دابەشکراو بە دیاریکراوەکان، قۆناغی تێپەڕاندن بۆ گەیشتن بە سیستمێکی دادپەروەر،عەداڵەتخواز و یەکسان لاڕێدا دەبات.
بەرهەمی ئەو تێنەگەیشنە و بڕوا نەبوون بە دەسەڵاتی خەڵک بەسەر خەڵک و بێ لەبەر چاو گرتنی ویستی لایەن، هێزەکان و ئەتنیکە ژێردەستەکانی پێکهاتووی جوگرافیایەی سیاسی کوردستان، ناتوانێ بەختەوەری تاک و کۆمەڵگا بەرهەم بێنێ.
کە واتایەک لە گۆڕەپانی خەباتی گەڵێکی ئازادیخواز و چەوساوە، نابێت “بایەخە ئەخلاقییەکانی کورد و کوردستانی بوون” بخرێتە ژێر پۆتینی هێژمۆنی “دەسەڵاتی”پیاوسالارانە و ملهۆڕی “چەکداری و کلتوری و ئایینی باڵادەست”ی .
هەروەتر دیاری کردنی “هێڵی سوور و بڤەی نەتەوایەتی و پیاوسالارانە”ی یەکەیەکی سیاسی و تەک پێکهاتەیی بە مەبەستی سەپاندنی “بەرژەوەندی هێزی باڵادەست” لە سەرەوەی “بەرژەوەندی نەتەوەیی” و “بایەخە ئەخلاقییەکانی کورد و کوردستانی بوون” خەباتی گەلی کورد بەلاڕێدا دەبات.
لەو شێوازە پێکهاتە پیاوسالارانە و پاوانخوازانەدا هێچ جۆرە گارانتییەک نییە بۆ سازدانی گووتاری نەتەوایەتی.
جا بۆیە پاراستنی وڵات و بەرژەوەندی گشتی ، بەردەوام بوون و درێژەدان بە عەقڵییەتی دەستکردانەی دەوڵەت -ئەتنیکی باڵادەست دەکەوێتە مەترسی و لە ناو خۆی دا مۆرکە لێی دەدات و لەت لەت دەبێ و جوگرافیایەکی سیاسی دابەشکراو و کۆمەڵگایەکی وێران دوای ئێش و ئازار و ژانەبڕک لە دایک دەبێ.
بەڵام جێگای ئاماژەیە کە تاک دوای خۆ ناسینی مافەکان و شووناسی ئینسانی و نەتەوایەتی خۆی – زوو یان درەنگ – بە دژی ئەو فکریەتە شوڕش دەکات و کۆمەڵگا بەرەو وەرچەرخانێکی ئەرێنی و پۆژەتیف دەبا و ڕێنەسانسێک لە گشت بووارەکاندا پێک دەهێنێت.

-سیستمی(نزام) سیاسی
دەستەواژەی سیستمی سیاسی، ئەو رەهەندە تاریف کراوەیە کە گشت چالاکیەکی سیاسی خاوەن پڕۆگرام لە خۆ دەگری و تەنیا بۆ بنکە و حیزب و هێزێکی ریگا پیدراو لە لایەن دەسەڵاتی ناوەند نایەتە کایە کردن. نزامی سیاسی بەشێکە لە سیستم و نزامی گشتگیر کە واتا دەبەخشێتە دەسەڵاتی ناوەند و گشتی.
هاو کات ڕووناک بیر و ڕەخنەگر دێنێتە گۆ و فرە دەنگی و دژبەری سیاسی دێتە کایەکردن و سیستمی ناوەند زەختی بۆ دێ بۆ دۆزینەوەی دیالۆگی هاوبەش و پیکهێنانی باڵانسێکی سیاسی لە نێوان هێزە سیاسیەکان بۆ پێکهێنانی بەختەوەری بۆ تاک و کۆمەڵگا بۆ ئێستا و داهاتوو.
لە سیستمی داڕشتنی سیاسی دایە کە “بەرژەوەندی نەتەوەیی” واتای پێدەبەخشرێت و بەرژەوندی نەتەوەیی دەبیتە هێڵی سوور بۆ گشت پێکهاتەکانی کۆمەڵگا.

سیستمی سیاسی ئەو چەمکە گرینگەیە کە دژە بیری و هاوبیری لە قەتیسمان دەرباز دەکات و جووڵانەوە دەبەخشێتە کۆمەڵگا وخوێنەرێکی ئاکتیڤ -کۆمەڵگایەکی بیرمەند، لێکۆلێنەر، ئازاد- بار دەهێنێ تا ئەو ئاستە کە هەر تاکێک هەست کەمینە و کردەوەی دەسەڵات و بە گشتی چەمکی “بایەخە ، بە بەرپرسیار بوون دەکات لە هەمبەر پاراستنی مافی تاک ئەخلاقییەکانی کورد و کوردستانی بوون.”
بۆ نمونە گشت ئەندامانی بنەماڵەیەک لە گشت بوارەکانی ژیان دا هاوبیر نین و هەر کام خاوەن بیر و بۆچوونێکی جیاوازن
بەڵام کاتێک باسی پاراستنی بەرژەوەندیە هاوبەشەکانی بنەماڵەیی دێتە بەر باس، هەر کام لە ئەندامان لە هەندێک بیر و بۆچوونی خۆیان دادەبەزن تا بە دیالۆگێکی هاوبەش بگەن بۆ واتا دان و بەهێز کردنی خاڵە هاوبەشەکان .
دوایە هەر لەو قەواریە دا، هەڵدەستن بۆ سازدانی سیستمێکی بەڕێوبەرایەتی، بۆ پاراستنی بەرژەوەندی بنەماڵەیی.
کەواتە بۆ لێکتێگەیشتن و بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا، واتا دان بە دەستەواژە گەلێکی بونیادی لە چوارچێوەی سیستمێکی دیاری کراو و ماف پارێز، عەداڵەتخواز، یەکسانی خواز و دادپەروەری فرە دەنگی و فرە ڕەهەندی بۆ نیشاندانی پەیکەرە و پێکهاتەی یەکەیەکی جوگرافیای سیاسی وڵاتێک پێداویستیەکی سەرەکییە.
مەبەست لە بوونی سیستمی گشتی، ئەو شێوازە و سیستمە سیاسیە تاریف کراوە و دیاری کراوەیە تا “کوردستان لە قەوارەی دەوڵەتێکی سەربەخۆ یان خۆبەڕێوەبەر”ە هەتا تاک هەست بە “بایەخە ئەخلاقییەکانی کورد و کوردستانی بوون” بکات.
بەداخەوە لە کۆمەڵگا دواکەوتووەکان ئەوە دەسەڵاتی باڵا دەستە هەڵدەستێت بۆ چەسپاندن و واتا کردنی سیستمی سیاسی و دەسەڵات بە بێ ڕەچاو کردن و پاراستنی بایەخە ئەخلاقییەکانی نەتەوەیی و تاک و پێکهاتە ژێردەستەکان.

دەسەڵات
دەسەڵات شێوازی جۆراوجۆری هەیە، بەڵام گشت شیوازەکان لە ناوەرۆک دا هاوبەشن، بەو واتایە گشتیان خاوەن خەڵکن، وڵات و جوگرافیایەکی سیاسیان هەیە، دەسەڵاتی ناوەندی – مەبەست دەسەڵاتی گشتیری کوردستان – بڕیاردەرە، خاوەن پۆلێنبەندی و چارتری سازمانییە.
لە هەمووان گرینگتر، هەڵگری سیستمێکی سیاسی دیاری کراوە کە لە لایەن کۆمەڵگاوە دەنگی متمانەی بۆ کۆ کراوەتەوە.
هەندێک لە لێکۆڵێنەرانی بوواری سیاسی لە سەر ئەو بڕوایەن کە یاسا و دادپەروەری و یەکسانی بنەمای سەرەکی سیستمێکی گشتگیرە وێڕای هێز و توانای نزامی.
لێرەدا مەبەست لە هێزی نزامی و چەکدار، هێزی پارێزەری نزامی گشتی، سەربەخۆ و نیشتمانییە.
کە واتە تەنیا چەمکێک کە دەسەڵات و گرووپێکی مافیا لێک جیا دەکاتەوە، چەسپاندنی یاسا و دادپەروەری و یەکسانی لە کۆمەڵگا و بەرگری کردنی دەسەڵات لە مافی تاک و کەمینە و گشت پێکهاتەکانی کۆمەڵگایە.
جا بۆیە سەربەخۆیی هێزی داد، ناوەندی یاسا و پەرڵەمان و هێزی نزامی نیشتمانی لە قەوارەی سیستمێکی سیاسی گشت گیر مەرجی سەرەکی سەروەری سیستمێکی پڕبایەخی دەسەڵاتداریە.
گرینگە هێزی نزامی – نیشتمانی خۆی بپارێزێ لە هەر چەشنە ململانێ و کێشمەکێشێکی سیاسی ناوخۆیی.

دەسەڵات و دەوڵەتی نەتەوەی
،- دەسەڵاتی نەتەوەیی ئەو خواستە نەتەوەییەیە کە کۆمەڵێک مرۆڤی هاوزمان -خاوەن زمانێکی تایبەتی و هاوکلتوور- خاوەن کلتووری تایبەتی و هاوبەش-، خاوەن بن و بنچینەی هاوبەش و خاوەن جوگرافیایەکی دیاریکراو و مێژوویەکی هاوبەش لە دەوری خۆی کۆدەکاتەوە بۆ هەست بەسەروەری کردن وەک یەکەیەکی نەتەوەیی.

دەسەڵاتی ناوەند و حکومەت
تاکی کۆمەڵگا و هێزەکانی سیاسی جوگرافیایەکی دیاری کراو و وڵاتێک بە تەنیا ناتوانن بە ئامانجی هاوبەش بگەن تا ئەو کاتەی کە سیستمێکی سیاسی دەسەڵات واتا نەکرابێ و لەسەر ئەو سیستمە تاریف کراوە کۆ نەبن.
ئەو ناوەندەی هەڵدەستیت بۆ بەرپرسیاریتی و کردەوەیی کردنی بڕیارە یاساییەکان و رەچاو کردنی یاسا و دادپەروەری لە دەخرێتە ئەستۆی “حکومەت”.
بەڵام ئەوە دەوڵەتە کە بەرپرسیارێتی هاندانی ، چوار چێوەی سیستمی سیاسی و دەسەڵات گشت پیکهاتەکانی کۆمەڵایەتی و سیاسی لە ئەستۆیە. ئەرکی خۆبەڕێوبەرایەتی و ئەرکدار کردنی کۆمەڵگا بۆ رێز ڵێنان . رۆڵ و دەوری حکوومەت بەرجەستە دەکات.
لە یاسای سیستیمی سیاسی و سیستمی دەسەڵات بوونی سیستمی سیاسی، سیستمی دەولەتی و چارتری سازمانی و رێکخراوەیی هیزی داد و هێزی یاسا دانان و هیزی نزامی مەرجی یاسایی بوونی حکوومەتە. حکوومەتیش بەکەلک وەرگرتن لە پسپۆڕی تاکەکان و وەگەڕخستنی وزەی کۆمەڵگا، خۆ تەیار دەکات بۆ بەڕێوەبردنی بڕیارە یاساییەکان.
ئەرکی بەڕێوبەرایەتی “حکوومەت” بەستراوەتەوە بە “دەوڵەتی” ئەو جوگرافیا سیاسیە دیاری کراوەی کە کۆمەڵگا و هیزە سیاسیەکان لە سەری ساغ بوونەتەوە. بەڵام بەپێچەوانەوە مەرجی “دەوڵەت” بوون، حزووری جەستەیی “دەوڵەت” لە جوگرافیایەکی سیاسی دەرباز و رزگارکراو نییە.
بۆ نمونە “کوردستان” کە تا ئێستا لە قۆناغی “گوزار” دایە بۆ “نەتەوەسازی سیاسی” دەتوانێت بە گووتاری بەرژەوەندی نەتەوەیی و لێکتێگەیشتنی گشتی نێوان هێزی “دەوڵەت لە تاراوگە” ڕابگەیێنێت.

دەوڵەت لە تاراوگە
کۆمەڵێک مرۆڤ بە لێکتێگەیشتنی نێوان هێزی لە دەرەوەی “وڵات” دەتوانن “دەوڵەتێک لە تاراوگە” پیکبێنن بۆ گەیشتن بە سەروەری نەتەوەیی و “بوون بە نەتەوە” بە واتای “سیاسی.”
“دەوڵەت لە تاراوگە” پێویستی بە فەرمی ناسینی -جوگرافیایەکی سیاسی دانپێدراوی خاوەن سنوور- لە لایەن زلهێزە دەرەکی و ناوچەییەکان نییە.
بەڵکۆ تەنیا پێویستی بە یەکەیەکی “نەتەوە”یی و لێکتێگەیشتنی دیالۆگی نێوان هێزییە.
دەوڵەت لە تاراوگە لە هەمبەر دەوورەی زەمانییەوە “دەوڵەتێکی کاتی” یە، و تەنیا هەڵگری گووتاری نەتەوەییە لە گەمە سیاسیەکانی نێوان “گووتاری نەتەوەیی” و “گووتاری زلهێزانی دەرەکی و ناوچەیی.”
لە جوگرافیای سیاسی ، “دەوڵەت لە تاراوگە” دەور و ڕۆڵی وەگەڕخستنی وزەی کۆمەڵگا و کۆ کردنەوەی هێز کوردستانی لە سەر شانە بە مەبەستی داکۆکی کردن لە مافی ڕەوای نەتەوەکەی وەک “یەکەیەکی سیاسی” بۆ گەیشتن بە “سەروەری نەتەوەیی” و ناساندنی”شووناسی نەتەوەیی” لە واتای “سیاسی”دا.

سیاسەت
ئەو چوار چێوە تاریفکراوە سیاسییەیە کە لە نێوان ئەندامانی کەمینەیەکی سیاسی، ئایینی، کلتوری، فکری و ئایدیالۆژی بە مەبەستی گەیشتن بە ئامانجێکی دیاری کراو دێتە نووسین و کایەکردن.
بەڵام بە گشتی ئەو ڕێسا و یاسایانەیە کە ئەندامانی گرووپ و هێزێک و حیزبێک لەدەوری کۆ بوونەتەوە و چوارچێوەی کاری ئەندامان دیاری دەکات و ئەندامانی ئەرکدار دەکات بو خەبات و ناساندن و پەرەپێدانی بیر و بۆچوونی دیاریکراوی خۆی بۆ وەدەست گرتنی دەسەڵات بە مەبەستی بەڕێوبردنی کۆمەڵگا.

سیاسەتی حیزبی
سیاسەتی حیزبی بە گشت پلاتفۆرم و پرۆگرامە تایبەتیەکانی مرۆڤگەلێکی هاوبیر لە بنەما و پێکهاتەکانی فکری کۆمەڵێک دەگووترێ کە لەم ڕێگایەوە ئامانجە فکری و ئایدیالۆژیەکانی لە قەوارەیەکی سیاسی بە کۆمەڵگا دەناسێنێ، بەو مانایە کە تێدەکۆشێ شێوازی نوێ پێکبهێنێ بۆ کەلک وەرگرتن لە دەرفەتەکان و پتانسیەلەکان بە قازانجی حیزب و بەختەوەری کۆمەڵگا و سەروەری نەتەوەیی.
دەبێتە هۆی خوڵقانی دیالۆگی نێوان هێزی. واتە جیاوازی ، بە گشتی سیاسەتی حیزبی وێڕای ڕێزگرتن لە جیاوازییەکان ڕوانگە و ململانەی سیاسی نیوان فرە دەنگی شێوازگەلێکی بەڕێوبەرایەتی کۆمەڵگا دێنێتە ئاخاوتن و دانوستان.
بەڵکوو ، سیاسەتی حیزبی نەک گەڵالەیەکە بۆ شێوازی پێکهێنان و بەشداری لە “دەسەڵات و دەوڵەت و حکومەت” چەمكێکە کە گشت تاکی ئەندام و کۆهێز هان دەدات بۆ بەشداری کردن لە دەسەڵات بۆ وەدەست هێنانی قازانجی زیاتر لە ململانەی نێوان هێزی بۆ بەختەوەر کردنی کۆمەڵگا و سەروەری نەتەوایەتی.
بەڵام بێ دیاری کردنی سیستمی سیاسی و بەرژەوەندی نەتەوەیی بەلاڕێدا دەچێت و پاراستنی بەرژەوەندی حیزبی گشت دەستکەوتەکان و ،سیستمی دەسەڵات “بایەخە ئەخلاقییەکانی کورد و کوردستانی بوون” دەباتە مەترسیەوە.
دەسەڵات” ئەو چەمکە سەرەکیانەن کە پێکهاتە سیاسیەکان لە دەوری دەخولێنەوە، و تەنیا ، قودرەت ، توانا ،”هێز دیاری کردنی سیستمی سیاسی و نووسینی چارتری ، مکانیزمێک کە دەبیتە هۆی هەوسارکردنی دەسەڵاتی حیزبی کۆمەڵ و نەتەوە. لەو ، کە سیاسەتی حیزبی ئەرکدار دەکات بە پاراستنی کەڕامەتی تاک ،رێکخراوەیی نزامی دەسەڵاتە سیستم گەلە دایە کە سیاست و سیاسەتی حیزبی دەبێتە ئامرازێک بۆ گەیشتن بە بایەخە پیرۆزەکانی مرۆڤایەتی و نەتەوایەتی.

نەتەوە و ئەتنیک
بە بۆچوونی هەندێک لە کۆمەڵناسە سیاسیەکان، گرووپی ئەتنیکی پێکهاتووە لە کۆمەڵێک تاکی هاو بنچینە کە بە مافە ئایینی و کلتوری تایبەتی و دیاریکراوی خۆیان نەگەیشتوون. کە واتە “نەتەوە” لە قەوارەی “نەتەوەیەکی سیاسی خاوەن هاوئایین و هاو بنەچە پێکهاتووە. بەو مانایا کە ، هاوزاراوە ، گووتاری گشت گیر” لە کەمینەگەلێکی ئەتنیکی هاوکلتوور بناغەی زمانیان هەڵقووڵاوی یەکەیەکی زمانییە و ڕەگەزی وردە کلتوورەکان دەگەڕێنەوە بۆ کلتوورێکی دایک.
ئێمە ئەو کۆمەڵە تاکەی کە لە بناری زنجیرە کێوەکانی زاگرۆس دەژین، وێڕای جیاوازی ئایینی و زاراوەی جۆراوجۆر کە پێکهاتووین لە کۆکراوەی قەوم و تایفە و تیرە ،” ڕەگەزمان دەگەڕێتەوە بۆ یەکەیەکی نەتەوەیی بەناوی نەتەوەی “کورد و هۆزی جیاواز.

گووتاری نەتەوەیی
گووتاری نەتەوەیی کاتێک لە کۆمەڵگا و جوگرافیای سیاسی دا هەست بە بوون دەکات کە مافی تاک پاریزراو بێت و کۆمەڵ بە شووناسی کۆ گەیشتبێ و “کۆ” خۆی دۆزیبێتەوە لە پەیکەرەی شووناسی یەکەیەکی نەتەوەیی، ئەگینا بە پێچەوانەوە دەبیتە هۆی هەڵگیرسانی کێشەی ناوخۆیی.
کاتێک پێکهاتە یان لایەنێک بیهەوێ خۆی بکات بە گوتاری زاڵ، ئەو کاتەیە کە پێکهاتەکانی تر هەست بە پێشێل کردنی مافەکانیان دەکەن. زۆر گرینگە سیستمی سیاسی و سیستمی دەوڵەتی ناوندی”کوردستان” لە قۆناغی بوون بە نەتەوە لە دەسەڵاتی هەرێمی پێکهاتەکان بەفەرمی بناسێ. ئەگینا بە دابەش نەکردنی دەسەڵات و بەفەرمی ،قەوارەی ” سیاسی” دا نەناسینی جیاوەزییەکان لە سیستمی سیاسی داهاتووی کوردستان و لە ناو هێز و حیزبە سیاسیەکاندا، پێکهاتە کەمینەکان خۆیان دووردەکەنەوە لە خاوەندارێتی گووتاری نەتەوەیی و دەبێتە هۆی لێکداترازانی هاورێزی و هاودەنگی نەتەوەیی و پڕۆژەی گووتاری نەتەوەیی تووشی وەستان دێت.
بۆ نمونە “نەتەوەی سویس” و دەسەڵاتی ناوەند و دەوڵەتی ناوندی سویس لە کۆی فێدراسیون و کانتۆن گەلێکی خۆجێیی و خۆبەڕێوەبەر پێکهاتووە کە گشتیان خاوەندارێتی گووتاری نەتەوەیی دەکەن و مافی گشت لایەک پارێزراوە و گشت پێکهاتەکان بەشدار کراون لە دەسەڵات و دەوڵەتی ناوەند.
ڕاست ئەو ئەزموونە دەتوانێ سەرکەوتوو بێ بۆ سیستمی سیاسی و دەوڵەتی ناوەندی کوردستان وەک قەوارەیەکی سەربەخۆ و خۆبەڕێوەبەر.

دێمۆکڕاسی فرەئەتنیکی و فرەئایینی
دیمۆکراسی فرەقەومی و فرەئەتنیکی و فرەئایینی ئەو شێوازە سیستمە ئازادە سیاسییەیە کە بناغەکەی بە تێگەیشتن و رێز گرتن لە جیاوازییەکان هەڵچندرابێ. بەو مانایە کە دەنگی تاک و کەمینەکان لە لایەن سیستمی دەسەڵاتی ناوەند ببیسترێ و لە سیستمی سیاسی جێ گیر کرابێ. و گشت تاکێک و گشت پێکهاتە و کەمینەیەک بە بێ ترس و دڵەڕاوکە دەنگ هەڵبڕی و ڕەخنە بگڕێ و داوای مافی خۆی بکات.

دوا ووتە:
بەداخەوە هێزی سیاسی “کورد” تا ئێستا دە ململانەی بێ بنەمای هێز و دەسەڵاتی باڵادەستی نێوان هێزی قەتیسماوە، بێ ئەوەی گوێبیسی دەنگەکان و پێکهاتەکانی دەرەوەی بازنەی “دەسەڵاتی حیزبی” بێت. بە جۆرێک لە جۆران گووتاری نەتەوەیی و شووناسی نەتەوەیی لە پێناو “بەرژەوەندی حیزبی” و “پاوانخوازی دەسەڵات” پەراوێز خراوە.
بەو واتا یە دەسەڵاتێکی تەک پێکهاتەیی و تەک ئەندێشەیی و ئایدیالۆژی باڵادەست خۆی لەو شوێنە دەزانێت کە ڕۆڵ و دەوری بەرژەوەندی نەتەویی دەگێڕێ، بەڵام ئەو بیرۆکەیە “توهم”ی ماکیاوێلی و لیبڕاڵی یە لە واتای نەتەوە و تاکی کۆمەلگا بۆ پەرەپێدان بە دەسەڵاتی پاوانخوازی و پیاوسالارانە و وەدەست گرتنی سەروەت و توانای ئابوری وڵات بۆ پتەو کردنی پێگەی دەسەڵاتی_ گرووپ و تاقمێک قازانچ تەوەر کە خۆیان بە خاوەنی گشت بەرهەمەکانی وڵات دەزانن، و تێدەکۆشن حکوومەت و دەسەڵات لە شوێنێک کۆ کرێتەوە بە ناوەندێکی دیاری کراو.
بەپێچەوانەوە ئەگەر پێکهاتەی حکومەت لە نێوان گشت هێزەکان دابەش بکرێ، ئەو ئەندێشەیە دەبێتە گووتاری زاڵی کۆمەڵگا و هێزە سیاسییەکان دەبن بە “زەرفێک” بۆ رەخساندن و هەڵسووڕاندنی “مەزرووف” یان هێزی وزەی تاک بۆ بەختەور کردنی کۆمەڵگا..
گووتار و داڕشتەی چەندپێکهاتەیی سەرچاوەکەی بۆ سازکردنی وڵاتێکی زلهێزی مۆدێڕن وەک ئامریکا لە سەدەی هەژدەی زائین دەگەڕێتەوە کە پاشان بایەخە ئەخلاقی و مرۆڤایەتیەکانی رؤژئاوایی خوێندنەوەیەکی نوێی بۆ کرد، بەو شێوازەی کە ئێستا بۆتە سیستمی دەسەڵاتی رۆژئاوایی. کە واتا مەرجی دامەزراندنی ئەو سیستمە، سێکولار بوون و ئەسپاردەکردنی دەسەڵات بە دەستی خەڵک، بەدوور لە هەر جۆرە حەساسییەتێکی دەستەواژەیی و ئادیالۆژی و ئیسمی.
٣٩،٥٨ لە سەدی وڵاتانی دونیا بەڕێوە دەبات و نوێنەرایەتی زیاتر لە٥١،٨٢ئەو شێوازە خۆبەڕێوەبەرایەتیە زیاتر لە سەدی تاکی جیهان دەکات، دوور لە ناکۆکی ناوخۆیی و جیهانی.
خۆبەڕێوەبەرایەتی ناوچەیی دەبیتە هۆی سازدانی حکوومەت و دەسەڵاتی گشتی و ، لە گووتاری دەسەڵاتی چەندپێکهاتەیی وزەی بەرپرسیارێتی لە ناو تاکی کۆمەڵگا پێکدەهێنرێ و لە ئاکام دا دەبێتە هۆی پێکهێنانی دەسەڵاتی رەهای قانونمەند. کە واتە بەڕێوبردنی وڵات ئەسپاردەی پسپۆڕان و هێز و نوینەری ڕاستەقینە و هەڵبژاردەی کۆمەڵگا دەکرێ ، واتا بەڕێوەبردنی وڵات بە دەستی خەڵک.