شۆڕشی ژینا وەکوو پاڕادایمێکی مەعریفی رەفتاری(CB)

سۆران محەمەدی؛ دەروونناس

زۆرجار بۆ ئەوەی بتوانین خوێندنەوەیەکی درووستمان سەبارەت بە ڕووداوەکانی دەورووبەرمان ببێ ناچارین لە چوارچێوەی سەرچشنێکی فکری لێی بڕوانین.

سەرچەشنیی فکری قازانجی ئەوەیە کە بەرچاوڕوونیەکی زیاترمان پێدەدا تاکوو شیکارییەکی باشترمان سەبارەت بە ڕووداوەکان ببێت. دەروونناسی ئەمریکی “ئارۆن بەک” و هاوکارەکانی بۆ شەنوکەو کردنی ڕەفتارەکانی مرۆڤ و چۆنیەتی سەرهەڵدان و دەوامی ئەو ڕەفتارانە، لە سەر بنەمای ئەزموونی چەندساڵەی خۆیان شێوازی (Cognitive Behavioral Therapy) یان چارەسەرکاری مەعریفی ڕەفتارییان دامەزراند. ئەم شێوازە بۆ پۆلینبەندی و لە ئاکامدا

چارەسەرکردنی کێشەگەلی دەروونی مرۆڤ زۆر بەتوانان و ئێستایش هەر کەڵکی لێوەردەگیرێ.

شۆڕشی ژینا لە کۆتا رۆژەکانی خەرمانانی سالێ ١٤٠١ هەتاوی سەریهەڵدا و جگە لە کوردستان هەموو ئێرانی گرتەوە و هەنووکەش ژیلەمۆی هەر بەتینە.

لەم یادداشتەدا دەمانەوێ بە مۆدێلی (CB) تیشک بخەینە سەر شۆڕشی ژینا و لە سەر بیردۆزی مەعریفی ڕەفتاری پۆلینبەندی بکەین و لە دەرەوەی بابەتەکە لێی بڕوانین.

بنەماکانی پاڕادایمی(CB)

بۆ ئەوە باشتر ئەم شێوازە لێکبدەینەوە، نموونەیەک دێنینەوە و لەسەر ئەو نموونە پۆلینبەندی دەکەین و دواتر دەچینە سەر بابەتی سەرەکی یادداشتەکەمان:

“فەرهاد لە خێزانێک لە دایک بووە کە هەم لایەن بنەماڵەی دایک و هەم باوکەوە نەخۆشی
دەروونی باو بووە. لە دایک بوونی فەرهاد بە شێوەیەکی نەخوازراو بووە و بنەماڵە ئامادەی هاتنی منداڵ نەبوون، دایکی دوای زایینی فەرهاد تووشی خەمۆکی ببوو و ئەمەش لە سەر دۆخی فەرهاد کاردانەوەی داناوە، فەرهاد هەر لە سەرەتاوە دوورەپەرێز و سیلەزا بووە و قەت لەگەڵ بنەماڵە تەبا نەبووە و چەندین جار سەردانی دوکتۆریان بۆ کردووە، دوای پێگەییشنی فەرهاد دۆخی ناجێگیری هەر بەردەوام دەبێ و بە شوێن سەرنەکەوتنی لە پاڵاوتنی زانکۆ(سەرەڕای هەوڵی زۆری خوێندن) کۆنیشانەی خەمۆکی لێ پەیدا دەبێ. دوای ئەوەی لە لایەن بنەماڵەوە سەرکۆنە دەکرێ کە هاورێکانی لە زانکۆ دەخوێنن و ئەم بەتاڵ ماوەتەوە دەمەقاڵەیەکی گەورە درووست دەبێ و فەرهاد لە ماڵ دەردەکەوێ بڕیار دەدا بە تەنێ بژیی. بەڵام لە تەنیاییدا دیسان بیری لە دۆخی خۆی و دواکەوتنی

لە چاو هاورێکانی زیاتر تووشی پەژارە و خەمۆکی دەکرد. دوای ماوەیەک خزم و کەسی نزیکی دەچن بە شوێنیدا و دەیبەنەوە ماڵێ و بنەماڵەی بڕیار دەدەن وازی لێبێنن و بەرواردی فەرهاد و دیکەی هاوڕێکانی ناکەن، بەڵام نیشانەکانی دۆخی ناجێگیری فەرهاد هەر هەیە و هەرکات لە ئەگەری

سەرهەڵدانەوەدایە.” ئێستا بەم کورتە بەسەرهاتە دەمانەوێ بە پێی بیردۆزی (CB) فۆڕمووڵەی بکەین:

1- هۆکارگەلی بەستێنساز UF: ئەو هۆکارانەن کە لە پێش سەرهەڵدانی کێشەکە هەن و دەمێننەوە و ڕێگەخۆشکەرن بۆ گرفتەکان. لێرەدا هەبوونی نەخۆشی دەروونی لە نێو بنەماڵەی فەرهاد و دووگیانی نەخوازراو و نەبوونی پاڵپشتی خێزان هۆکارێکی

بەستێنساز بوون بۆ تووشیار بوونی فەرهاد. 2- هۆکاری ئاشکراساز RF: ئەو هەلوومەرجانەی کە دەبنە هۆکاری ئاشکراکردنی کێشەی

کەسەکان. لێرەدا سەرنەکەوتنی لە پاڵاوتنی زانکۆ کۆنیشانەی خەمۆکی لە فەرهاددا ئاشکرا دەکات.

3- هۆکاری چڕ کەرەوە AF: ئەو هۆکارانەی دەبنە گوشاری زیاتر بۆ سەر کەسەکە و تووشی کردەوەی دەکات. لێرەدا ڕەفتاری هەڵەی بنەماڵە و سەرکۆنە و لۆمە کردنی بوو بە هۆی خراپتر بوونی دۆخی فەرهاد و تەنانەت هەڵهاتنی لە بنەماڵە.

4- هۆکاری درێژەدەر SF: دەستەهۆکارێک کە دەبێتە هۆی ئەوە دۆخی کەسەکە بەردەوام بێت. لێرەدا کاوێژیی فکری فەرهاد و بیرکردنەوە لە ڕابردوو و دیتنی سەرکەوتنی هاوڕێکانی ببووە هۆی درێژەدانی خەمۆکیەکەی.

5- هۆکاری ئاساییکار MF: ئەو هەلوومەرجانەی کە دەبنە هۆکاری ئەوەی دۆخی کەسەکە تا ماوەیەک ئاسایی ببێتەوە و کەشەکە تا هەندێک هێور بێتەوە. لێرەدا نێوەنجییەتی
هاوڕێ و برادەری فەرهاد لەگەڵ بنەماڵە و خودی فەرهاد، سەبارەت بە گەڕانەوەی بۆ

ماڵەوە و جێگیربوونی هەنووکەیی دۆخی فەرهاد. 6- سەرهەڵدانی دووبارە؛ ئەو هەلوومەرجانەی کە دەبنە هۆکارێک تاکوو دۆخی کەسەکە

دیسان ناجێگیر بکەن و ڕەنگە چارەنووسساز بێت لە سەر ژیانی کەسەکە.

بەم کورتە لێکدانەوە دەمانەوێ شۆڕشی ژینا لەم مودێلە فکریەدا جێ بکەینەوە و پۆلینبەندی بکەین

(لەبەر ئەوەی ئامانجی ئەم یادداشتە ناساندنی شێوە ڕوانینەکەیە، ئەو هۆکارانەی لە خوارەوە دێن کۆی هەمووی ناگرێتەوە، بێگومان هەر کام لەم بەشانەی خوارەوە دەبێ لە وتارێکی تایبەتدا ئاوڕی لێ بدرێتەوە):

ئەلف) هۆکاری بەستێنساز(Underlying Factors): بەرچاوە کورد چ لەم ڕژیمەدا و چ لە درێژایی مێژوویدا، خەباتی بۆ وەدیهاتنی مافە ڕەواکانی کردووە و لەو پێناوەدا باجی داوە و هەزاران ماڵوێرانی دیوە، بۆیە لە کوردستاندا هەمیشە بەستێنی ناڕەزایەتی و بەرخودان تەیار و کراوەیە و هەرجار و بە برووسکەیەک ئاگری شۆڕش بڵێسە دەدا، بە چەشنێ کە قەت کۆماری ئیسلامی بە فەرمی لە کوردستان نەناسراوە. هەبوونی حیزب گەل و رێکخراوەی چالاکی سیاسی لە کوردستان، بە تایبەت کۆمەڵە کە بەردەوام داکۆکی لە ماڤی ژنان کردووە، بوونەتە هۆی هوشیاری کۆمەڵگا و

بەتایبەت ژنانی کورد.

ب) هۆکاری ئاشکراساز(Revealing Factors): هەواڵی دۆخی ناجێگری کچێکی کورد لە تاران کە بە دەستی پۆلیسی ئێران ئەشکەنجە کرابوو دەنگی دایەوە. ئەو چەند رۆژەی کە ژینا حاڵی ناجێگیر بوو خەڵک بە پەرۆشییەوە بەدواداچوونی هەواڵیان دەکرد. بە داخەوە کاتێ ژینا گیانی بەخت کرد هەموو کوردستان بەو هەواڵە هەڵایساو بوون و شەپۆلێک لە نارەزایەتی هەر لە بەر دەرکی نەخۆشخانەوە دەستی پێکرد. (تەنانەت دوو هەواڵنێری سەرەتایی کە ڕووماڵی هەواڵەکانیان کردبوو

حوکمی زیندانیان بۆ دەرچوو).

ج) هۆکاری چڕکەرەوە(Aggravating Factors):

 کاک ئەمجەد باوکی ژینا هەر شەوی گەڕاندنەوەی تەرمی ژینا ڕایگەیاند کە سەرەڕای گوشار و هەڕەشەی توندی حکوومەت، بە شەودا ئەسپەردەی خاکی ناکەن و داوا لە هەموو هاووڵاتیان کرد کە لە گۆڕستانی ئایچی کۆ ببنەوە. ڕاوەستاویی و بوێری
دایک و باوکی ژینا، لەوەی کە پێچەوانەی گوتەی رژیم هیچ نەخۆشینێکی نەبووە و هۆکاری گیان بەختکردنی ژینا ئەشکەنجە و لێدانی پۆلیسی حکوومەت بووە. دەبێ بگوترێ بنەماڵەی ژینا لە لایەن دایکیەوە دەچنەوە سەر ماڵباتی کاک ئەحمەدی

سەیدئابادی سەقز کە لایەنگریان زۆرە و بە کوردپەروەری ناسیاون.  شاری سەقز بەردەوام لە ژێر چاودێری چڕی حکومەتدا بووە، هەبوونی دوو پادگانی گەورەی سپا و ئەرتەش لە دوو سەری شار، کەشیی ئەمنی شارەکە پیشان دەدا و ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی کە رژیم هەمیشە بەرپەرچی دڕندانەی لە هەر چەشنە ناڕەزایەتی خەڵکدا داوە. بۆ نموونە هەر لەم ساڵانەی دواییدا، ناڕەزایەتی دەربڕین بۆ دەسبەسەرگرتنی ئۆجەلان، ناڕەزایەتی بۆ کوشتنی شوانەی مەهابادی، بەڕێوەچوونی جەژنی رێفراندۆم و… کە بەداخەوە لە هەموویاندا لە سەقز کوژراوی لێ کەوتوەتەوە. لە رۆژی ئەسپەردەکردنی تەرمی ژیناشدا و هەر لە گەڕانەوەی

خەڵک لە گۆڕستان و لە بەر فەرمانداری سەقز، یەکەم گیانبەختکردووی شۆرشی ژینا تۆمار کرا.

 بەرزبوونەوەی درووشمی نەتەوەیی لە گۆڕستانی ئایچی و فڕێدان و سووتاندنی لەچکی ژنان وەکوو ناڕەزایەتی دەربڕین بەوەی کە ژینا لە بەر حیجابی زۆرەملێ کوژراوە و نووسینی (ژینا گیان تۆ نامری، ناوت ئەبێتە رەمز) لەسەر کێلی ژینا،

بەڵێنی سەرهەڵدانی شۆڕشێکی گەورەی دەدا.

د) هۆکاری درێژەدەر(Sustaining Factors):

 هاتنە ئارای تەوژمی بە گوڕی هەمەلایەنەی جەماوەری کوردستان کە دڕی بە هەموو پیرۆزییەکانی حکوومەت دەدا. بە تایبەت هاتنە مەیدانی ژنان بە چەشنێ کە باوکی شەهید محەممەدی حەسەنزادە دەیگوت؛ «پیاو بۆ ئەوەی پیاو بێت دەبێ زۆر ژن بێ.» ئەو وتەیەی گەلێک دەرهاویشتەی قووڵ و ماناداری لە ئاستی جیاوازدا

لێکەوتەوە.  دڕندەیی رژیم و کوشتاری وەحشیانە لە هەموو کوردستان و بەلووچستان.  دەستنەپاراستنی کۆماری ئیسلامی لە کوشتنی ژن و منداڵان کە هوندری

ڕاستەقینەیانی دەرخست.  هیرش بۆ سەر بنکەکانی حزبە کوردییەکان و کوشتنی خەڵکی سڤیل.  چالاکی جیلی (Z) کە چاونەترسانە هێرشیان دەکردە سەر بایەخەکانی رژیم

(سووتاندنی وێنەکانی خامنەیی و سولەیمانی و..، تووردانی عەمامەی ئاخوندەکان و..).

 پشتیوانی حزبە کوردییەکان(ناوەندی هاوکاری) بۆ دابین کردنی خزمەتگوزاریە مرۆڤایەتیەکان وەکوو پزیشکی، ئابووری و…

ه) هۆکاری ئاساییکار(Moderating Factors): حکومەت کە بە وتەی فەرماندەکانی خۆیان مانەوی ڕژیمیان لە مەترسیدا دەدی، هاتنەدەست و بە شێوەیەکی مەخمەڵی هەوڵیان بۆ هێورکردنەوەی دۆخەکە دایەوە، لە لایەکی دیکەوە کردەوەی هەڵەی هەندێ لە حیزب و

هەڵسووڕاوانی سیاسی بوونە هۆکاری ئاسایی بوونی کەشی شۆڕشگێڕانەی گەل:

 تەشەنەی درووشمی ڕووخێنەری (من وکالت میدهم) بە کەسایەتی ناچالاکی کوڕی شا لە نێو ئێراندا.

 گۆڕینی گوتاری (ژن، ژیان، ئازادی) بە دروشمی ناکارامەی (مرد، میهن، آبادی) وەکوو بەرانبەری ئەو گوتارە.

 دەمڕاستی و گەورەکردنی سێلێبریتی ئاستنزم و بێ پرەنسیپی وەکوو عەلی کەریمی، حەمید فەرۆخنژاد و نازەنین بونیادی و… بە مەبەستی بە لاڕێبردنی شۆڕش.

 پەنابردنی هەندێ لە حیزبەکان بۆ لای موجاهیدین کە جگە لەوەی دوژمنی کوردن، تەنانەت لە نێو نەتەوەکانی دیکەی ئێراندا پێگەیەکی ئەوتۆیان نییە.

 دواهەمین گورز لە شۆڕش، بەڕێوەچوونی دانیشتنی جۆرجتاون و مەنشووری مهسا بوو کە ناڕەزایەتی زۆری هەموو خەڵکی لێکەوتەوە و بە چەشنێ بوو بە هۆکاری دڵساردی جەماوەر.

(و) سەرهەڵدان: ئاگری ئەم شۆڕشە کە تین و گڕی خۆی لە بەرخودانی چەندین ساڵەی نەتەوەی کوردەوە هەڵگرتووە رەنگە هەنووکە نێڵەی نەیەت، بەڵام پشکۆی هەر سوورە و بە یەکەم شنە بڵێسە دەگرێ. رژیم کە هیشتا لە شۆکی هەڵویستی خەڵکدا ماوەتەوە خەریکی بەڕێوەبەرایەتی ئەم دۆخەیە:

 حوکمدانی قورس بە سەر هەڵسووڕاوانی سیاسی، تەبعید و دانپێدانانی ئیجباری  دەستبەسەر کردنی چالاکانی سیاسی لە نزیک بوونەوەی ساڵیادی شۆڕش و بۆنەکان  گوشار بۆ چەک کردن و دوورخستنەوەی حزبە کوردیەکان و ڕاگواستنیان بۆ

کەمپەکان.

لە کۆتاییدا دەمەوێ ئاماژە بەوە بکەم لەم ماوەیەدا بەناو مامۆستایەکی کۆمەڵناسی رژیم، بێڕێزی بە ژینا کرد، بە سەرنجێک بە ڕوونی دیارە کە گوتاری زاڵی چینی دەسەڵات هەر (نفلە شدن یک دخترخانم کورد سنی)یە، واتە هەموویان پێیان وایە کوشتن کەمە، دەبێ کچ و ژنی کوردی سوننی تەفرووتونا بکرێن. ئەمە قسەیە دانپێدانانێکی تایبەتە؛ بەرچاوە دەسەڵاتدارانی ئێرانی، بە سەرەی گرینگیی ئەم زاراوە: (دختر ⬅️ کورد ⬅️ سنی)؛ بە گشتی نێرسالاری دژەژن ⬅️ فاشیستی پانئێرانی

⬅️ ڕاسیستی مەزهەبین.