بانگەوازەکانی جەڵال مەلەکشا, هاواری زوڵاڵ، به هەیبەت و شۆرشگێرانە دژی زوڵم و زۆرداری و زیندان
بێهرووز مەلەکشا
گەورە شاعیرو نووسەرو رۆژنامەوان و بیرمەندی کوورد ، لە سالی ١٣٣٠ هەتاوی (١٩٥١ی زایینی ) لە بنەماڵەیەکی شۆرشگێرو کوردپەروەر ، لەگوندی مەلەکشای سەر بە شاری سنە لەدایک بووە و هەر لەو شارە خوێندوویەتی و گەشەی کردووەو بروانامەی دیپلۆمی ئەدەبی وەرگرت
کاک جەلال هەر لە منداڵی و مێرمنداڵی یەوە هۆگری شێعرو نووسین بووە و لە سۆنگەی مام (عبدالرضا)یەوە کە کەسایەتێکی خۆێندەوارو شارەزای زمان و ئەدەب و مێژوو بووە ، ئاشنا دەبێ لەگەڵ بەرهەمی زۆربەی گەورە شاعیرانی کوردو فارس و.. هەر لە سەردەمی مێرمندالییەوە دەس دەکات بە نووسین .
زۆربەی شێعرو چیرۆک و ڕەخنەو دەق و نووسێنە ئەدەبییەکانی جەلال هەر لە تەمەنی لاویەتی یەوە لە دەییەکانی چل و پەنچای هەتاوی یەوە لەزۆربەی گۆڤارو بڵاوکراوە بە هێزو پڕ خوێنەرەکانی ئەو سەردەم چاپ و بڵاو دەکرێەتەوە و جەلالی لاو بەبی ئەوەی بەرهەمێکی چاپکراوی وەکوو کتێبی هەبێ ، بە هۆی بەهێزوپێزی نووسینەکانییەوە دەبێ بە ئەندامی “کانوونی نووسەرانی ئێران” و ئەمە لە کاتێکدا بوو کە زۆربەی شاعیران و نووسەرانی گەورەی ئێران و لەوانە : ئەحمەدی شاملوو ، ئەخەوان سالیس، جەلال ئال ئەحمەد ، هووشەنگ گوڵشیری، مەحموود ئێعتمادزادە و..لەم کانوونەدا بەشدار بوون و لە ڕاستیدا ئەمانە بۆ خوێان لە پێکهێنەرانی کانوون بوون و بەشدارو ئەندام بوون و جەلال لە کۆبوونەوەکانی ئەم کانوونەدا سەیرو سەمەرە دەینواند و لەم سۆنگەوە لەبەر نەبوونی هێچ کتێبێکی چاپکراو ، پێیان دەگووت ، ” جەلالی لا کیتاب ” واتا جەلالی بی کتێب .
روانگەی سیاسی و بە گشتی نووسین و چالاکییە ئەدەبی و ڕەخنەگرانەکانی جەلال لە ژێر کاریگەری ڕەوتی چەپی زاڵ بەسەر کۆرو کۆمەڵە رۆشنبیریەکانی ئەو سەردەم شکڵ دەگڕێت و گەشەدەکات .
مامۆستا جەلال لەم سەردەمەو دواتریش ئاشنایەتی و نیزیکایەتی لەگەڵ ئەخەوان سالیس و شاملوو هەبووەو زۆر شتی کە دەینووسی بۆیانی دەناردو وەڵامیان دەدایەوە و گوایە شاملووی مەزن هۆگری و عەلاقەیەکی تایبەتی بەجەلال و کارەکانی هەبووە . هەربۆیە زۆرێک لە شێعرو چیرۆک و بابەتە ئەدەبییەکانی لە دونیای سوخەن و دواتریش گۆڤاری جومعە لە ڵایەن شاملووەوە چاپ و بڵاودەکرایەوەو ئەگەریش لە ژمارەیەکدا بەرهەمی جەلال نەبوایە ، دەینووسی کە بەداخەوە ئەمجارەو لەبەشی ئەدەبیدا بەرهەمێکمان لە مەلەکشا نێە.
ئەحمەد شاملوو لە دانیشتنێکدا و لە هەڵسەنگاندنی نووسینەکانی مامۆستا جەلالداوەکوو پێداهڵگوتنی لەسەری، لەیەک دوو رستەدا دەڵێ : ” مەلەکشا شاعیرێکی سادق و راستبێژەو نووسین و شێعرەکانیشی هەر بەوشێوەیە سادقانەیەو هیوام وایە کە ببێت بە شاعیرێکی باش…”.
ئەوەی لە پێوەندی کاک جەلال و مامۆستا شاملوو دا گرینگ بوو ، وەڕگێرانی شێعرو بەرهەم و دەقە کوردییەکان بوو کە مامۆستا جەلال لەو سەردەمەدا هەوڵی بۆ دەدا و دەیکردو هەروەها ورگێڕدراوی بەرهەمی شاعیرانێک وەکوو ” مامۆستا شیرکۆ بێکەس ، عبدۆڵا پەشێو ، لەتیف هەڵمەت ، جەوهەر کرمان و … لە گۆڤاری کتێبی جومعەی شاملوودا ، چاپ و بڵاودەکرانەوە .
هەر لەوسەردەمەدا بە هۆی چاڵاکی سیاسی دژ بە ڕژیمی پاشایەتی و بە هۆی نووسین و بەرهەمە رەخنەگرانەکانییەوە لە لایەن دەزگا ئەمنییەکانەوە دەکەویتە ژێر ئەشکەنجەو لێپرسینەوەو زیندان و دواتر و پاش شۆرشی گەلانی ئێرانیش بە هۆی بیرو باوەری سیاسی و بۆچوونی جیاوازو رەخنەگرانەوەبۆ چەندین جار لە لایەن کۆماری پەت وسێدارەشەوە زیندان کراوەو بەشێکی زۆر لە ژیانی لەدەردو رەنج و دژواریدا و لەبەر نووکە شەقی چارەنووسدا بووەو وەک خۆی دەڵێ ” بەشێک لە شێعرە بەهێزەکانی زادەی کونجی زیندان و کاتی کەلەمچەو گیرانن .
جەلال مەلەکشا هاوکات لە گەڵ راپەرینی گەڵانی ئێران لە ساڵی ١٣٥٧ی هەتاویدا ، لەعاوی قەڵەمی دەگێرێتەوە بۆ نێو زمانی کوردی و بە پێی ئەزموونی سەرکەوتوانەی لە زمانی فارسیدا ، سەرکەوتنێکی بەرچاوی لە زمانی کوردیشدا دەبێ .
سێ کوچکەی نوێخوازی شێعری کوردی دوای گۆران لە کوردوستانی رۆژهەڵات ، سوارەی ئیلخانی، چاوەی شێخ الا ئیسلامی و عەلی حەسەنیانی بوون کە لە دەیەی چلی هەتاویدا ڕچەیان شکاندو رێگەیان کردەوەو بە دوای ئەواندا نەوەیەکی نوێ لەشاعیرانی کوردی بێژ لە سەردەمی ڕاپەرینی گەڵانی ئێران و ساڵانی دواتردا پێگەیشتن و گەشەیان کردوو ڕەچەیان کرد بە شاڕێ .
جەلال مەلەکشا یەک لەوان و بە بروای زۆر کەس ، ئەستێرەی پرشەنگداری ناوێان بوو.
جەلال لە سەردەمێکی تایبەتیدا رسکاو پێگەیشت و وەکوو هەموو هونەرمەندانی ڕاستەقینە ، ڕۆڵەی سەردەمی خۆی و نوێنەری ئاوات و هیواو خەونەکانی سەردەمی خۆی و هەروەها نوێنەری هەڵە و خەسارو خەمەکانی ئەو سەردەمە بووە.
ئەو دەنگێکی زادەو هەڵقوڵاوی ناو ناخی مێژووی راپەرین و شکست ، تێکۆشان و قوربانی ، ستەمکاری و نامرۆڤایەتی داگیرکەرو ژیانە …. کوردو بە تایبەت بارودۆخی فەرهەنگی و سیاسی ئەوسەردەمەیی ئێران و کوردوستان و بە تایبەت شاری سنە بوو.
بانگەوازی شێعری جەلال دەرەنجامی چەشنی راستەو خۆی زوڵم و زۆرداریی و زیندانە تاریکەکانی سەردەمی شای گۆر بەگۆرو کۆماری پەت و سێداریەو بەروون و ئاشکرایی سیما و مۆرکی بێ نیشتمانی بێ ئازادیی و بێ دەوڵەتی کوردیان پێوە دیارە .
کاک جەلال کە لە ساڵی ١٣٥٧ی هەتاوی بەملاوە بە شێوەی جیدی دەست دەکا بە نووسین بە زمانی کوردی ، پاش دامەزراندنی گۆڤاری سروە لە شاری ورمێ لە لایەن مامۆستا هێمنەوە بانگهێشت دەکرێت و بۆ ماوەی ١٤ ساڵ وەکوو نووسەر و رۆژنامەوان دەبێتە ئەندامی دەستەی نووسەرانی گۆڤاری سروەو بەر پرسیارەتی بەشەکانی شێعرو چیرۆک و وەڵامی نامەی نووسەانی وەئەستۆ دەبێت و هاورێ لە گەڵ ئەحمەدی قازی و مارف ئاغایی ، رەحیم لوقمانی ، سوارە …..، ساڵەح سووزەنی و دەیان نووسەری دیکە خزمەتیکی بەرچاو بە زمان و ئەدەب و فەرهەنگی هاوچەرخی کوردی دەکەن . بە بروای زۆر کەس گۆڤاری سروە لە کاتی بەشداری جەلال و قازی و ئەو کەسانەی ئاماژەی پێدرا ، لە ئاستێکی بەرزدا کاری دەکردو لە راستیدا ببوو بە هەوێنی خزمەت لە زۆربواردا وخزمەتێکی باش و زۆری بە زمان و ئەدەبی کوردی کرد .
مامۆستا جەلال دوای واز هێنانی لە گۆڤاری سروە بۆ ماوەیەکی دووروودرێژ واز لە چالاکی و کاری رۆژنامەوانی دەهینێ و چەند ساڵێکیش ئاوارەی هەرێمی کوردوستان دەبێ وە لەوێ سەرنووسەری گۆڤاری پرشنگ بووە کە پێنچ ژومارەی لێ چاپ کراوە و دواتریش بۆماوەی چەند ساڵ لەدامەزراوەی فەرهەنگی و ئەندێشەی ئەحمەدی خانی لە شاری ورمێ چالاک و سەرقالی راهێنان و پەروەردەی نوسەران و ئەدەبیاتی گەنجی کورد بووە و دوای ئەوەش تا دوا ساڵەکانی ژیانی ئەگەرچی واز لە کاری رۆژنامەوانی دێنێ ، بەڵام بە بەردەوامی سەرقاڵی راهێنان و پەروەردەی نووسەران و ئەدیبانی گەنج بووە.
ئەگەرچی کۆی بەرهەم و دەس نووسەکانی مامۆستا جەلال لەکاتی داگیرکردنی شاری سنە لە لایەن داگیرکەرانی پەت و سێدارەوە ئاگریان تیبەردراو سوتێندران ، بەڵام لەبواری شێعرو چیرۆکی کوردی و فارسیدا خاوەن گەلێک بەرهەمەو هاوکات لەبواری وەرگێرانیشدا دەستێکی بڵای هەبووەو خاوەن گەلێک بەرهەمی وەرگێردراوی گرینگە ، کە بە هۆی بێ دەرەتانی و هاوکات سانسۆری دامودەزگا فەرهەنگیەکانی ئێران ، تەنیا دوو کۆمەڵە شێعرو کۆمەڵە چیرۆکێکی بە شێوەی کتێب لێ چاپ و بڵاوکراونەتەوە .
شێعرەکانی مامۆستا جەلال تا ئێستا بە زمانەکانی فارسی ، عەرەبی ، ئینگلیزی ، لیبیایی ، سۆئیدی و … وەرگێردراون .
شێعری جەلال مەلەکشا، یەکیک لە شێعرە بەهێزەکانی ئەدەبی هاو چەرخی کوردە . شێعری جەلال ، سادە ، بێ گرێ و گۆڵ ، و هاوکات رەسەن و تەژییە لەماناو لێوانلێو لە خەم و بڕک وژان . ژیانی ئەستەم و دژواری خۆی کاریگەرێکی یەکجار مەزنی لەسەر شێعرو نووسینەکانی داناوە.
ئەو مرۆڤە هەست ناسک و بە بیروباوەرو خاوەن هەڵوێستە کە هەتا سەرو هەتا دواهەناسەی لە پێناو ئازادی و یەکسانی مرۆڤ مرۆڤ و بە خەونی سەربەستی نیشتمانەوە ژیا ، زۆر باش توانی بە خۆ دوورگرتن لە دروشم و بە ناسینی جەوهەری شێعر و مێژووی کوردی ، زۆر زۆر لە نێو دلی جەماوەری کوردوستاندا ، جێگای تایبەت بە خۆی پەیدا بکات . بۆیە خۆی و شێعرەکانی بوون بە بشێکی دانەبراو لە کۆمەلگای کوردوستان بە تایبەت خەڵکانی شۆرشگێرو نیشتماندۆست و لایەنگری ئەدەبی بەرگری و بەهۆی بەردەوام بوونی لە کوردایەتی و ئازادیخوازی سەرەرای رەنج و ئازارو ئەشکەنجەو زیندان و ئاوارەیی و مانەوەی لە بەرەی خەڵک و تەرجیح دانی کونجی قەناعەت بە سەر چڵکاوخۆریدا ، بوو بە نموونەیەکی زۆر دەگمەن لەو هونەرمەندانە کە هەموویان بەدەر لە جیاوازی بیروڕاو ، خۆشیان دەویست و رێزیان لێدەگرت و بە ئی خۆیان دەزانی و لاواقیعدا جەلال بە شێعرو نووسینەکانی هیندە لەگەڵ ویست و خواستەکانی کۆمڵگە تێکەڵ ببوو کە تاک بە تاکی خەڵکی کورد خۆی و ئاواتەکانی لە شێعرەکانی ئەودا وێنا دەکردو هەستی بە سوکنایی رۆحی دەکرد و لەم سۆنگەوە ببوو بە موڵکی سەرجەم خەڵکی کوردوستان و ئەوەی جەلالی بەوئاستە لەخۆشەویستی و ناسراوی گەیاند ، خەڵکی بوون و دەردەستی و بە هەڵوێست بوونی ئەو شاعیرە مەزنە بوو کە هەرچەندە خۆی وتەنی کەوتبووە بەر نوکی شەقی چارەنووس . بەڵام هیچ کات قەڵەمی نەبردە قوربانگای دەسەڵات و نان و ئاو !
شێعری جەلال لە لایەک لەرەهەندەکانی ژان و ئازارە ئینسانیەکان و کەم وکوڕی و نایەکسانییە کۆمەڵایەتییەکان دەدوێت و لە لایەکی دیکەشەوە باسکردن لە رەوش گوزەرانی تاکەکەسیی خۆی ، ژانە رۆحیەکان و زەخت و گوشاری ژیانی لە خۆگرتووە.
بەرهەمەکانی مامۆستا جەلال هاواری سەردەمێکی تەواو سامناک و پڕلە ستەمکارییە ، دەنگێکە کە لە قەیرانی بیروبۆچوونەکان و قاتوو قری ئینسانیەت و کورد بووندا نەعرەتەی خۆی هەڵبریوە. هاوکات شێعری جەلال شێعرێکی قووڵ، هەرمان و هەڵگری توخم و موتیڤە ئوستوورەیی و مێژووییەکانە . روانگە فەلسەفییەکانی و شارەزایی لە بواری چەمکە ئەفسانەییەکان ، یەکێک لە تایبەتمەندییە بەهێزەکانی مامۆستا جەلالن کە لە شاعیرانی دیکەی جیا دەکاتەوە.
جەلال مەلەکشا بە کۆمەلێ بەرهەمی شێواز تایبەت و زیندووی بارگاوی بەرەگەزەکانی کوردبوون و بانگی ئازادی و بیرو هزری مرۆڤایەتی ، جوانی نیشتمان و رۆحی بەربەرەکانێ و بەگژداچوونەوەو دەسەڵاتی بێگانە، قارەمانێتی ژێر ئەشکەنجەو ژووری تاریکی زیندانەکان ، هەر زوو ناسنامەی تایبەتی و کەسی و شێعری خۆی بەدەستهێناوەو بە پێناسەو رێجکەو سەبکی تایبەت بە خۆیەوە چۆتە نێو کایەی رۆشنبیریی و سیاسی کوردییەوە. مەلەکشا لەکات و رۆژگارێکدا ئەم هونەرو جوانییە تۆمار دەکات کە ژیان دەرەتانی زۆر شتی لێبری بوو وە لە رووبەرووی مەملەکەتێکدا ئەم هەڵوێستەی تۆمار دەکرد کە دەسەڵاتێکی خۆیناوی و ستەمکارو دواکەوتووی داگیرکەر حاکمی زاڵە بەسەریەوە ، ئەم دیاردەو سیفەتەش بۆتە نهینی و رازی گەورەیی و سەرکەوتنی ئەم شاعیرەو جوانی و پیرۆزی و نرخی بەرزی بەخشیوە بە جیهانی شێعرو بەرهەمەکانی .
بێ گومان کاریگەری و رۆڵی بەرچاوی بەرهەمەکان رێبەرو رێچکە ئەدەبێ یەکانی مامۆستا مەلەکشا لەسەر رەوتی شێعرو ئەدەبی کوردیی و بە تایبەت ئەدەبیی بەرگری لە رۆژهەڵاتی کوردوستان دیارو حاشا هەڵنەگرەو تا شێعرو وشەو زمانی کوردی بمێنێ ، جەلال و شێعری جەلالیش دەمینێت و وشە یاخییەکانی بۆهەتا هەتایە لە سەنگەری شاخ و شاری کوردوستاندا ، بۆئازادی و سەربەستی هاوار دەکەن و هیوای دوارۆژی هەژاران و چەوساوەکانەو لە دڵی سەرجەم ئەویندارانی ئازادی و یەکسانیدا خورپەی دێت.
……………………
شێعری جەلال سنورە دەسکردەکانی دەشێواندو ئاواتەخوازە کە کاوەی کوری بە بێ بەربەستی سنوورە دەسکردەکان ، لە سنەوە سەفەرکات بۆ سلێمانی ، قامیشلی و دیاربکرو … بکاتوو لە زاری دارە پیرەی نیشتمانەوە بە گۆی دەشتی کۆمەڵگاوە هاوار ئەکات ” وەرن بە هێلانە شێواوەکەمان بکەینەوە بە نیشتمان، نەبینە پوازی بێگانەو وڵاتە دابەش کراوەکەمان بدۆزینەوە .
جەلال بە هۆی تێکۆشان بۆ بەدیهاتنی ئامانجە بەرزە ئینسانیەکان زیاتر لە سێزدەساڵی ژیانی لە زیندانەکانی ئێرانی سەردەمی پاشایەتی و رژیمی ئێستادا تێپەرکردوو زۆربەی شێعرە شۆرشگێرەکانی بەرهەمی زیندانن و ئەگەرچی شێوەیەک لە نهێلیسم لە سەرەتای شێعرەکانیدا بەرچاو ئەکەوێت و سەرەرای دەردو چەرمەسەرێکی زۆر بەڵام جەلال کەرامەت و خۆراگری و سەربەستی و پێداگری خۆی دەپارێزێت و هیچ کات لە ئاست رۆژ مەرگی و سوننەتەکاندا سەر نەوی ناکات و ئامانج و ئاواتەکانی ناکات بەقوربانی نان و ئاو . جەلال مەلەکشا کە لە هەر بارودۆخ و هەلومەرجێکدا و تا دوا هەناسە وەک رۆلەی بە ئەمەگ و تێکۆشەرو وەفاداری نیشتمان ، لەگەل خەڵکەکەی مایەوەو لە پێناو سەربەرزی و زمان و شکۆی شێعردا چەرمەسەری و ئازاری زۆری دیت ، بەلام لە هیچکاتدا رەنج بەخەسار نەبوو.
