ئاوڕدانەوەیەک لە دوێنی،هەنگاوێک بۆ سبەی….!
بریتان حەبیبی
یەکێک لە کێشە بنەڕەتییەکانی بەردەم کورد تا ئەمڕۆ ئەوەیە کە، تەنانەت دوای داڕمانی ناوچە کوردنشینەکانیش لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەمدا، نەیانتوانیوە پێناسەی ناسنامەی خۆیان بکەن و بە شێوەیەکی هەمەلایەنە بەدواداچوون بۆ ئێتنۆلۆژیای خۆیان بکەن. بۆ بنیاتنانەوە و گەشەسەندنی دەوڵەتی نەتەوەیی، سەردەمێکی نوێی شۆڕشی کورد لە ڕۆژئاوا دەستپێدەکات، کە لە مێژووی ئەم دواییەی کورددا پێچەوانەکەی بووە، ئەگەر نیمچە شۆڕشی شێخ نەهری خاڵی وەرچەرخان بێت لە ساڵی ١٨٨٠ەوە، لەمەوە point onward, لەم خاڵەدا ئەوەی لە بزووتنەوەی کوردیدا نەماوە، پێناسەیەکە. زۆرێک لە شۆڕشەکانی ئێمە بەگوێرەی هەلومەرجەکانیان بوونەتە عەشایەری و تائیفی و سوننە و ناوچەیی، ئەمەش وایکردووە ناسنامەیەک بە ناوی ناسنامەی کوردەوە سەرهەڵبدات. ئایا کوردایەتییان کردە ناوەندی سیاسی و فیکریی خۆیان یان بەشێوەیەکی زۆر سەرەتایی و کلاسیکی ئەم کارەیان کرد؟ لەوانەیە چەندین هۆکاری جیاواز هەبن، بەڵام گرنگترینیان بۆ من نەبوونی بیرکردنەوەی کورتخایەنە. ئەوەی مەبەستمانە لە بیرکردنەوەی کورتخایەن، بیرۆکەیەکە کە لە چوارچێوەی مێژوو و کولتوور و چوارچێوەی سیاسی و کولتووری کورددا پەرەی سەندووە. کوردایەتی هەمیشە بارگرانی بووە بە بیرۆکەی تائیفی و ئایینی و ئایدیۆلۆژی هاوردەکراو چاوەکانی جیهانی ڕۆژئاوا پێشەنگن. بزووتنەوەی کورد یان دەسەڵاتێکی ئایینی و تائیفی هەبوو، یان لە باشترین حاڵەتدا چەپی ناوچەیی هەبوو، چونکە کوردایەتی لەلایەن نوخبەکانەوە بە شێوەیەکی زانستی فۆرمولە نەکرابوو. پێش ئەوەی کوردایەتی ببێت بە بزووتنەوەیەکی سیاسی، پێویستی بە دیاردەیەکی ئۆنتۆلۆژیی وا هەبووە و دەبێت لە لایەن ڕۆشنبیرانەوە پێناسە و شیکاری بکرێت. ئەوانیش وەک نەوەکانی زۆر نەتەوەی تر بەم شێوەیە پەرەیان بە ناسنامەی نەتەوەیی خۆیان داوە. بێگومان مەسەلەکە لێرەدا ئەوەیە کە کوردایەتی دەبێت پێش سیاسەت و پراکتیک و بیر و تیۆری بێت. لەسەر بنەمای ئەم تیۆرییە، بزووتنەوەی سیاسی دەبێت هەنگاوی پراکتیکی بنێت. هەرچەندە گومانی تێدا نییە کە ئەم تیۆریزەکردنە لە سەرەتادا بەکارهێنراووە لە ڕابردوودا، بەڵام لە داهاتوودا باس لەوە دەکەین کە ئەم هەنگاوانە لە کوێدا شکستیان هێناوە و بۆچی شکستیان هێناوە.
ببن بە کورد بۆ دروستکردنی ئایدۆلۆژیایەکی تایبەت.
دونیای نوێ.. دونیای بۆشایی
دونیای نوێ بەتایبەتی دوای جەنگی سارد، جیهانێکە کە هیچ چانسی ڕزگاربوونی لە دونیای کۆن نییە. دەسەڵاتی کڵێسا لاواز بوو و سەردەمێکی نوێ دەستی پێکرد. جەوهەری مۆدێرنیتە گۆڕینی کۆمەڵگا بوو بەرەو گۆڕینی زانستی مرۆڤایەتی. ئایین و نەریت و بیرکردنەوە خورافات و بەها نوێیەکانی لەگەڵ خۆیان هێنا، یەکێک لەوانە ئازادی بوو. لە مۆدێرنیتەدا هەموو شتێک بە خێرایی سیستماتیک بوو و زمان و زانست و ئەدەبیش سیستەمی تایبەت بە خۆیان هەبوو. لێرەدا ناسیۆنالیزم وەک سیستەمێکی سیاسی لەسەر بنەمای ئەفسانەیی بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت بنیات نراوە. بە پێچەوانەوە ئەو گوڵکردنە لەناو مۆدێرنیتەدایە.
هەڵوەشاندنەوە زیاتر لە هەموو فەیلەسوفێک پراکتیزەی دەکات و تەنانەت خۆی بە فەیلەسوفی هەڵوەشاندنەوە ناودەبات. لەم دونیا نوێیەدا ئەوەی ڕوونە بۆشایی ئایدیۆلۆژی و داڕمانی سیستەمەکانە. هەموو ئایدۆلۆژیا گەردوونییەکان داڕماون و بوونەتە بەشێک لە مێژووی نیولیبرالیزم و دیموکراسی و فرەیی و سۆسیالیزم ژیانی خۆیان بە شێوازی جیاواز ژیاوە. لە ئێستادا جیهان لە بۆشایییەکی سەرسوڕهێنەردا دەخولێتەوە. بەشێک لە نهێنی سەردەمی ئەمڕۆ وەک سەردەمی بێ بەهایی لەم بۆشاییە فیکری و ئایدۆلۆژییەدا دایە.
زۆرێک لە بیرمەندان و فەیلەسوفەکان لە سەرانسەری جیهاندا هەڕەشەی بەهێزکردنی ئەجێندا ڕەگەزپەرستییەکان و ڕۆشنکردنەوەی ئەستێرەی درەوشاوەی بزووتنەوە پۆپۆلیستییەکان دەکەن. تۆ تازەیت. جگە لە هەوڵی دۆزەخ ئێمە هێڵێک دەکێشین بۆ ئەوەی مرۆڤ بگۆڕین بۆ ئامێری بێ عەقڵی لە ڕێگەی زیرەکی دەستکرد و شۆڕشی ئایتی.
خوێنەر ئامۆژگاری دەکرێت کە تێزەکانی یوفال نوح هەراری لەو بارەوە بخوێنێتەوە. دۆخی ئێستای جیهان بەو ئاراستەیە دەڕوات کە جۆزێف نای بیرمەندی هێزی نەرمی ئەمریکی دە ساڵ لەمەوبەر لە کتێبی داهاتووی دەسەڵاتدا پێشبینی کردبوو، “تۆ لە جیهاندا نیت!”. … ڕوونیدەکاتەوە کە تەکنەلۆجیا خەریکە ئاراستەی دەسەڵات لە ڕۆژئاواوە بۆ ڕۆژهەڵات دەگۆڕێت، بەو پێیەی یەکەمین سودمەند لە بەکارهێنانی تەکنەلۆجیا ڕێکخراوە ڕادیکاڵ و توندڕەوەکانن، بەڵام کاک نەی لەبیری دەچێت فاکتەری سەرەکی لەم کارەدا گەندەڵییە. بۆچوون، هەموو ئایدۆلۆژیا هەبووەکان داڕماون و ناتوانن وەڵامی دونیای نوێی دیموکراسی بدەنەوە و مۆدێلەکەی فوکویاما سەری سوڕمابوو، تا بۆ دواجار لە مێژوودا نەک هەر پیرە، بەڵکو جەستەیەکی مردووە کە ناتوانێت یەک هەناسەش بدات دۆخەکە گەیشتووەتە ئەو ئاستەی کە مشتومڕی دوای حیزب بووەتە بابەتێکی گرنگی دامەزراوە توێژینەوەکان وەک قۆناغی سێبەری زیرەکی دەستکرد، داڕمان.
لە چینی ناوەڕاست و کۆنترۆڵکردنی خەڵک لەلایەن سیستەمی کۆمپیوتەرەوە بۆیە ئەمەش بە مانای کۆتایی هاتنی سیاسەت بە هەر فۆرمێک بێت لەم سەردەمەدا بەکورتی دونیا بەرەو دابڕان دەڕوات. هیچ سیستەمێکی سیاسی ناتوانێت سیستەمێک بێت بۆ هەموو جیهان ئەمڕۆ هیچ سیستەمێک دروست نەبووە کە بتوانێت هەموو جیهان بەڕێوەببات. ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و زۆرێک لە دەوڵەتانی تیۆکراتی هاوپەیمانی سەرەکی ئەم سیستەمەن. ئەوا چارەسەر چییە؟ پێش ئەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە بدەمەوە، دەمەوێت سەرنجتان بۆ دوو ڕێبازی ئایدیالیستی ڕابکێشم کە سڵاو ژیژێک لەم دەربڕینەدا دەریخستووە: کۆمۆنیزم یان بەربەریزم.” بە هەمان شێوە میشێل تونفری فشاری خستە سەر بەرەی جەماوەری و بە تایبەتی لە بەرنامەی The break with the ڕوانگەی کلاسیکیش پشتگیری لە هەمان ڕوانگە و فراوانبوونی بەرەی چەپ دەکات، دووەمیان بابەتەکەی سەید قوتبە، کە باس لە مامەڵەیەکی عەلمانی و عەلمانی لەگەڵ شارستانیەت دەکات و ئیسلام بە شێوەی ڕادیکاڵ و توندڕەوی خۆی وەک ئەڵتەرناتیڤی کۆتایی ناودەبات بۆ مرۆڤایەتی. هەردوو بۆچوونەکە لەم ڕووەوە هەڵەن، کە لەم سەردەمەدا بە تەواوی و تا ڕادەیەکی زۆر ڕاست نییە.
ئایدۆلۆژیا دونیای ئەمڕۆ زیاتر مرۆڤەکانی گۆشەگیر کردووە و گەلانیشی والێکردووە باوەڕیان بەوە هەبێت کە پێویستە هەرکەسێک بیر لە بارودۆخی خۆی بکاتەوە. کوفید نۆزدە قسەکانی کەرامەتی گەردوونی و هاووڵاتیبوونی گشتگیری ڕەتکردەوە و پۆشاکی ڕەشی خۆی لەو برینە قووڵانەی کە مرۆڤایەتی تووشی دەبێت، داکەند. قۆناغەکە دەڵێت پێویستە هەموو کەسێک بیر لە ماڵەکانی خۆی بکاتەوە. لەم نێوەندەدا کورد کە لە هیچ گۆڕانکارییەکی گەورەدا بەدی نەهاتووە، دەبێ وەک کورد خۆی دیماتریال بکات. داهاتوو نادیارە، لە سایەی شۆڕشی زیرەکی دەستکرد و ئەلگۆریتمەکانی… بەڵام ئەوەی دڵنیایە، و ئەوەی کۆرۆنا فێری کردووین، ئەوەیە… وانەیەکە کە دەبێت خۆمان پێناسە بکەینەوە و هەمان ئەو پرسیارانە لە خۆمان بکەین کە هەنتینگتۆن لە کتێبی (کێ)دا کردوویەتی، بەو واتای کە “ناسنامە کلتووری و ئایینیەکانی مرۆڤەکان دەبنە سەرچاوەی سەرەکی ململانێ لە جیهانی دوای جەنگی سارد”. پێناسەکردنەوەی کوردایەتی ویل دورانت لە کتێبە بەناوبانگەکەیدا (چیرۆکی شارستانیەت) باس لەوە دەکات کە شارستانیەتەکان بە تەواوی نامرن، بەڵکو وردە وردە شوێن و جوگرافیا و کات دەگۆڕن، ئەگەرنا وەک عەقڵیەتێک بەردەوام دەبن لە گەشەکردن. هۆکارەکانی مانەوەمان، جگە لە بەرگری چەکداری، ئەوەیە کە شارستانیەتێکی گەورە و بەنرخمان گرتووە. کوردستان بە درێژایی مێژوو خاک و ناوەندی چەندین شارستانییەتی گەورە بووە و لە ڕێگەیەوە ئەم ناوەندە جوگرافییەی کوردستانی پێشوو بووەتە یەکێک لە ناوەندە گرنگەکانی شۆڕشی کشتوکاڵی و دۆزینەوەی نووسین و داهێنانی عەقڵ و خوڵقاندن لە فۆرمەکانی بنەڕەتی زۆرێک لە یاساکان. ئەم پرەنسیپانە لە لایەن زۆر نەتەوەی ترەوە هاوبەش نین. مێژووی تورکەکان وەک چەند هۆزێکی دڕندە لە سەرانسەری قەفقاز و مەنگۆلیا و کەنارەکانی نیل لە میسری کۆن دەست پێدەکات.
ئەوان دەستدرێژییان دەکردە سەر کەشوهەوای گەرمی نەجد و حیجاز و هیچ ڕۆڵێکیان لە جیهانی کۆندا نەبوو. شارستانیەتەکان هەمیشە لە دەرەوەی مێژوو بوون تا هاتنی ئیسلام. کورد دەبێت شێوازێکی نوێ و هاوچەرخی بیرکردنەوە لەسەر بنەمای کولتووری شارستانی و بە گەڕاندنەوەی ئەو مێژوو و زمان و نەریتە دروست بکات کە میراتی ڕەسەنی ویژدانی کوردییە. تەوەری سەرەکی بیرکردنەوە و بەڕێوەبردنی کۆمەڵگایە وەک مۆدێل. بۆچی ئەم دیموکراسییە بە شێوە کۆنەکەی لە دەوڵەتی ئەسیناوە دەرنەچوو؟ ئایا ئەم مۆدێلە سیستەمێکی ئایدیاڵ و جیهانی نەبوو؟ نەک هەر مێژووی کورد گێژاو و پڕ لە شەڕ و ململانێ نییە، بەڵکو کورد پاشخانێکی زۆر دەوڵەمەندی کولتووری لە لێبوردەیی و پێکەوە ژیان، هەمەجۆریی ئایینی و نەتەوەیی، لە کۆنەوە هەبووە.
بۆتە مۆدێلێکی پێشکەوتووتری دیموکراسی بۆ ئەوەی کوردستان لەسەری بنیات بنێت. زۆر لایەنی تری ئەم تەرازووە دەتوانرێت پاڵاوتە بکرێت و ببێتە چەقبەستوویی بیرۆکەیەکی نوێ. کاتێک دەڵێم کوردایەتی خۆی ببێت بە بایۆلۆجی، مەبەستم ئەوەیە کە چەمکی کوردایەتی تێپەڕێنم، کە هاوکات پڕۆژەیەکی گەورەترە لە ناسیۆنالیزمی باو، بەڵام لە دەرەوەی “پاراستن و بەرگریکردن لە ناسنامەیەک کە لەناوچووە”. کوردی هەزاران ساڵە ناسراوە، وەک شانۆی ژاپۆنی کە زیاتر لە ڕەنگێک لەخۆدەگرێت، ئەم ئایدۆلۆژیای کوردییە هەوڵێکە بۆ پاراستنی ئەم ڕەنگی جیهانە و دواجار پرۆژەیەکی کراوەیە بۆ جیهان وەک ئەوەی ئەمڕۆ هەیە. لە ململانێدا لە ڕووی ئایدیۆلۆژی و سیاسییەوە بێهودەیە. دیسان جەخت لەوە دەکەمەوە کە ئەم پێناسەکردنەوە بۆ کوردایەتی دانپێدانان و پەرەپێدانی ئەو تێڕوانینەیە کە جەمال نەبەز لە کتێبەکەیدا بەناونیشانی بیرۆکەی نەتەوەی کورد، نوێنەرایەتی بیرۆکەی ناسیۆنالیزمی ڕۆژهەڵات و نە بیرۆکەی ڕۆژئاوایی ناکات ناسیۆنالیزم، بەڵکو بە شێوەیەکی سادەتر.” کە کورد لە دەرەوەی دۆخی خۆی بیربکاتەوە ئایدۆلۆژیا هاوردەکراوەکان، نموونەیەک لە ڕۆحی مێژووی خۆیاندا پێشنیار دەکەن، لەسەر بەهاکانی ڕابردوو بنیات دەنێن. لە مێژووی سویددا فەیلەسوف هانس لارسۆن لە کورەی جەنگی جیهانی یەکەمدا سووتێنرا و گەڕایەوە یۆنان.
ژیان و گەشەسەندنی بیری نەتەوەیی لە سەدەی ١٨ و ١٩دا ناسنامەی نەتەوەیی سوید لە ئاستێکی بەرزدا نمایشکردنی کولتوور و ڕۆحی سویدی. کاتێک باسی گەڕانەوە بۆ ڕابردوو دەکەین مەبەستمان لەبەرکردنی جلوبەرگ و پێڵاوی ئەمڕۆ نییە، بەڵکو ئامانجمان پەرەپێدانی ئەو بەهایانە کە لە مێژووی ئێمەوە هاتوون، گەڕانەوەیە. لەشکرکێشی و لەشکرکێشی کولتووری، پێم وایە کەرتێکە قۆناغەکانی دروستکردنی هزری کوردی ئەوەندە زۆر و بەرفراوانن کە تەنها تیۆریستێک دەتوانێت تیۆریزەیان بکات بە شێوەیەک کە لەگەڵ ڕۆحی سەردەمدا بگونجێت. ئایندە بەس نییە تا دوو دەیە لەمەوبەر ژینگەدۆستی لە نێو کورددا کولتوورێکی کۆمەڵایەتی زۆر بەهێز بوو. لە هەندێک شوێن تێکەڵ بە بیرۆکەی ئایینی و تائیفی بووە. ئەگەر بگەڕێینەوە سەر کولتووری ڕەسەنی خۆمان هیچ کێشەیەکمان نابێت. کاتێک ژنی کورد بە ناوی شەرەفەوە ڕۆژانە دەکوژرێت، ڕەنگە بێمانا دەرکەوێت. من ئینکاری ئەمە ناکەم و هەمیشە ناڕەزایەتیم بەرامبەر ئەم دیاردەیە هەبووە، بەڵام لە مێژووی ڕەسەنی کولتووری کوردیدا ژن نەک نەکوژراوە، بەڵکو مافێکی یەکسانیان لەگەڵ پیاوان هەبووە. سەفەری گەشتیاران و بیرەوەرییەکانی ئەو میسیۆنێرانەی کە سەردانی کوردستانیان کردووە لە ڕووی بەرهەمهێنانی ئابوورییەوە. لە کایەی سیاسیدا چیتر کورد ناتوانێت پێشکەوتن و هەنگاوە بچووکەکانی خۆی لە بواری دیموکراسیدا وەک نموونەی حوکمڕانی سەرکەوتوو یان وێناکردنی کولتووری نیولیبراڵ لە کایەی سیاسی و کۆمەڵایەتیدا بخاتە بەردەم جیهان، چونکە چیرۆکی دیموکراسی و نیولیبرالیزم بۆ خودی ڕۆژئاوا کۆتایی هاتووە و ئێستا بیر لە پارادایمێکی نوێی دەوڵەتداری و مۆدێلێکی سەرکەوتووتر لە بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا دەکەنەوە، دەگەڕینەوە بۆ ڕابردوو. ئەمریکییەکان، وەک وڵاتێکی هەموو گەلان و پەنابەران، خۆیان بە نەتەوەیەک دەزانن کە لەسەر بنەمای ڕەگەزی ئەنگلۆساکسۆن دامەزراوە. بە تایبەتی کاتێک ترەمپ دروشمی بەرزکردەوە یەکەمجار ئەمریکا و بە کردەوە لە ماوەی چوار ساڵی ڕابردوودا، بە هەموو جیهانی پیشان داوە سیستەم بە تەنیایە.
میکانیزمێکە بۆ خزمەتکردنی گەلی ئەمریکا هەروەها لەسەر ئاستی جیهانی و لە دڵی ڕۆشنبیرانی ڕۆژئاوادا کە ڕۆشنبیرانی کوردیان بە کۆسمۆپۆلیتیزم سەرخۆش کردووە، شەپۆلێکی خێرای گەڕانەوە بۆ مافە نەتەوەییەکان و ڕەگەزپەرستی دەستی پێکردووە. ئەم جەختکردنەوە لەسەر ڕەگەزپەرستی و ناسیۆنالیزم لە دوای پرۆسەی ناونانی Covid-19 وەک “فیرۆ”ی چینی کە زۆرجار بە… دۆناڵد ترەمپ ڕق و کینە ڕەگەزپەرستانەی گەلانی کۆن وەک لیا زیندوو دەکاتەوە. نووسەری ئەڵمانی شنایدەر ڕوونی دەکاتەوە کە هیگڵ چینی بە دەوڵەتێکی دەرەوەی مێژووی جیهانیش زانیوە کەسانێک کە دیاردەیەکی نوێی ڕەگەزپەرستییان هەیە، ڕەنگە دان بە سەردەمی مۆدێرندا بنێن، بەڵام وەک جۆرج تارا بیشی لە یەکێک لە وتارەکانیدا وتی، ئەو ڕوونی دەکاتەوە کە مۆدێرنیتە بۆ ئەو نییە. ڕەگەزپەرستی دەڵێت. بە واتایەکی تر ڕەگەزپەرستی وەک دیاردەیەک بەرهەمی مۆدێرنیتە نییە. باسی دەکات نموونەی یۆنانییە کۆنەکان کە هەموو نەتەوە و شارستانیەتەکانی دیکەیان بە بەربەری دەزانی. ئەم شەپۆلە نوێیەی ڕەگەزپەرستی، وەک لە ئەوروپای ڕۆژئاوا، گەڕانەوە نییە بۆ ڕاستی نەتەوەیی، بەڵکو نەهێشتنی ئەویترە، دووبارە داڕشتنەوەی شوناسەکەیە. سەیر نییە کە ڕەگەزپەرستێک کە لە پەنابەران دەکۆڵێتەوە، سەگەکەی بە نرخێکی زیاتر لە ژیانی هەزاران بێگانە بزانێت، یان ڕەنگە خۆشەویستییەکی بێ سنووری بۆ پشیلەکەی هەبێت، سەگ و پشیلە خۆشەویستەکان چییان بە مرۆڤایەتی نەکردووە، جگە لە هیتلەر؟ ئەمە پاکتاوکردنی تاکی ڕەگەزپەرست نییە، ئەوەندەی دەربڕینی ئەم کولتوورە مەترسیدارە لە مۆتیڤی کارەکتەری ڕەگەزپەرستدا. ترامپ لەوەش زیاتر دەڕوات و لە دوای دەستبەکاربوونیەوە چەندین جار پێداگری لەسەر ئەوە کردووە کە سیستەمی لیبڕاڵی ساڵی ١٩٤٥ ئەمڕۆ بە تەواوی بێ کەڵکە.
بیرمەند یورام هازۆن کتێبە بەنرخەکەی نووسیبوو “نەگەڕایەوە بۆ ناسیۆنالیزم” بەکورتی هەموو وڵاتانی یەکێتی ئەوروپا و وڵاتانی ڕۆژئاوا و بەتایبەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا (ئەمریکا) هەوڵی گەڕانەوە بۆ دەوڵەتی نەتەوەیی دەدەن لە پێناوی ناسیۆنالیزمدا، بەڵام ئەوەی سەیرە هێشتا کەلتووری ئێمە سەرچاوەی ئەو کەسانەیە. تێدەگات دونیا ماڵئاوایی لێکردوە. نامەوێت لە مەبەستی ڕەسەن لابدەم. من دەمەوێت ئەوەش زیاد بکەم کە بۆ هەموو نەتەوەیەک، بەرزترین بەهاکانی مرۆڤایەتی بەها نەتەوەییەکانن، بەها لیبڕاڵەکان چیتر هیچ بەهایەکیان نییە، بۆیە دەبێت هەموو نەتەوەیەک بەدوای بەها نەتەوەییە بەرزەکاندا بگەڕێت، هەوڵی ڕێنماییکردنی خۆی بدات. و دروستکردن. مۆدێلێکی حوکمڕانی کە گەرەنتی توانای کێبڕکێی گەلان دەکات لە دۆزینەوەی باشترین ڕێگە بۆ حوکمڕانی و بەڕێوەبردن. هەروەها ئەمە گرنگترین مەرجە بۆ گەڕانەوەی هەر تاکێک و هەموو نەتەوەیەک بۆ خۆی. کۆمەڵگا و ئیدارە و سیستەمی حوکمڕانییەکەی ڕەنگدانەوەی بیرکردنەوەی نەتەوەیی ئەون، و فۆتۆکۆپی ئەو ئایدۆلۆژییە جەماوەرییانە ناکەن کە ئێستا چیرۆکەکانیان بەسەرچووە. وەک جۆن شامیر بیرمەندی ئەمریکی لە کتێبی گەورەترین وەهمی لیبرالیزمدا نووسیویەتی:
خەون و واقیعی نێودەوڵەتی جەخت لەوە دەکاتەوە کە نەتەوەیەک لە عەشیرەت پێکهاتووە و نەتەوەیەک هەمووان یەکدەخات.
ئیرادەی میللەت شێوازی بەڕێوەبردنی هەر نەتەوەیەک دیاری دەکات. بەکورتی پێویستە بیری نەتەوەیی کورد تیۆریزە بکرێت و پەرەی پێبدرێت. کوردایەتی دەبێت سەرەتا ببێتە بیرۆکە و پارادایم بۆ دیدگا و ژیان، پاشان فۆرمێک بۆ بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا. پێم وانییە دەتوانیت وەڵامی هەر پرسێکی سیاسی، کۆمەڵایەتی، یان ئابووری بدەیتەوە، بەبێ ئەوەی لە هەر کاتێکدا پێناسەی بکەیتەوە.
کوردایەتی لە فۆرمدا
لە مۆدێلی ئایدیۆلۆژیدا هەموو پێکهاتەیەک لە هەموو بوارێکدا لەسەر بنەمای فریو و خەیاڵ دامەزراوە. کورد دەبێ دەستبەرداری ئەم نەریتە بێت. هەمیشە هەوڵیان داوە لەلایەن کەسی بەرامبەرەوە قبوڵ نەکرێن. بۆ ئەوەی ئەو نەوەیە لەلایەن نەوەی داهاتووەوە بناسرێت، بۆ ئەوەی بە جیهان نیشان بدات کە کاروانەکەی بەرەو دیموکراسی هەنگاوی ناوە لەکاتێکدا هەمان دیموکراسی بەڕێوەدەچێت. لە کولتوری کوردی ئێمەدا هزر شتێکی بێ نرخە. ئێمە تەنیا ئەو مۆدێلە ئایدیۆلۆژییە دەناسین کە لە دەرەوە بۆمان هاتووە. ئێمە هەرگیز بیرمان لەوە نەکردۆتەوە کە ئایدۆلۆژیایەک لەسەر بنەمای کوردایەتیمان بنیات بنرێت.
ڕەنگە ئەمە وەک کابوسێک دەرکەوێت، بەڵام کێ وتی ئەمە پراکتیکی نییە؟
دوا قسەی مێناخێم بیگین، یەکێک لە پێشەنگەکانی ئازادی گەلی جولەکە و دامەزراندنی دەوڵەت، لە بیرەوەرییەکانیدا لە کتێبەکەیدا بە ناوی ڕاپەڕین نووسیویەتی: ڕەنگە ماوەیەکی زۆرە بە خوێن، ئاگر، ئەم ڕاستییە پشتگوێ خستبێت. فرمێسک، و فرمێسک دێت. نموونەیەکی نوێی مرۆڤایەتی لەدایک بوو، نموونەیەک کە بە تەواوی بۆ جیهانی هەشت سەد ساڵ لەمەوبەر نەناسرابوو: جوولەکە جەنگاوەرەکە، جوولەکەکەی جیهان، پێی وابوو مردووە و هەستێتەوە. دیسانەوە، بەڵام سەریهەڵدا چونکە لە ڕاستی سادەی ژیان و مردن تێگەیشت. لە ڕاستیدا هۆلۆکۆست و جینۆسایدی بێمانا و بزووتنەوەی ئەستووری ڕق و کینە دژە جوولەکەکان نەک تەنها جیهان، بەڵکو زۆرینەی جولەکەکانی وایکرد کە باوەڕیان بەوە هەبێت کە جولەکەکان هەرگیز ناتوانن سەرهەڵبنەوە و دووبارە بنیاتنانەوەی. نەوەی جولەکە لەسەر بنەمای بیرۆکەی، کە لە هەموو ئاستەکاندا دەرکەوت و لە کۆتاییدا جولەکەکانی لە پێگەی دەوڵەتێکی بەهێزدا دامەزراند. چونکە کورد خەونێکی بچووکی هەیە، هەمیشە دەیەوێت لە ژێر سێبەری کەرامەتی خۆیدا مافی زیاتری هەبێت.
داگیرکەر هیچ دەوڵەتێکی نییە. هەرچەندە پێم وایە کورد لە ڕووی قەبارەی فیزیکییەوە هاوشێوەی دایناسۆرە، بە جەستە گەورەکەیەوە، لە ڕووی عەقڵیەتی خۆبەڕێوەبەرییەوە بچووکە، وەک زۆرێک لە شارەزایان ئاماژەی پێدەکەن.
هۆکاری ڕاستەقینەی لەناوچوونی دایناسۆرەکان لەسەر زەوی بەهۆی کەشوهەوا یان هۆکاری دەرەکییەوە نەبووە، بەڵکو هۆکاری بایۆلۆژی بووە، چونکە دایناسۆرەکان، بە جەستە گەورەکەیانەوە، مێشکیان بچووکترە لە مریشک. هەرچەند نامەوێت ئەم بەراوردکردنە وەک سووکایەتیکردن بە کورد لێکبدرێتەوە، بەڵام بەربەستی سەرەکی لەبەردەم مانەوەی کورد لەم دۆخە ناهاوسەنگەدا بۆ هەتا هەتایە، پرسی ئۆتۆنۆمییە. دەگەڕێتەوە بۆ بچووکی خەونی. مێشکێک کە هەرگیز بۆ قازانج و باڵادەستی خۆی بەکارنەهێنرا. تا ئەو کاتەی ئەم مێشکە خەریکە بیرۆکەیەک پێناسە بکاتەوە و تیۆریزە بکاتەوە کە بیردەکاتەوە بۆ ئەوەی ببێتە هۆی باڵادەستی و دەسەڵاتی خۆی لە جیهاندا، هەمیشە مەحکومە لەوەی کە هەیە خراپتر بژی…