حەمە عەزیز مەشغەڵى، ئاگرى سورى چەوساوەکان ئەنوەر حسێن (بازگر)
(1)
ئەدەبیات و هونەر، نابێت برەو بەو ڕەوت میتۆدە بدات لە شوێن ڕیالیزمێکى کۆمەڵایەتى، زمانى تەبلیغات و ناواقیعى بەیان بکات.
ئەدەبیات و هونەر، دەبێت هەر ڕێکا و ڕێک کێشە و گرفتە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان وەکو بنەما و ئامانج بگرێت. کار لەسەر کاریگەربوونى ئەم دەق و ئەدەبیاتە بکات لە کۆمەڵگەدا و جێگە و شوێن دابنێت، جێگە و شوێنێکى موسبەت و پۆزەتیڤ، ئەوەش بەو مانایەى دەبێت سەرچاوەى ئاسودەگى و خۆشبەختى مرۆڤەکان بێت و لانیکەم بزە بخاتە سەر لێوى بەشمەینەتان و هەژارەکان، شیعر و ئەدەبیاتى زیندوو ئەوەیە، کە ببێتە جێگەى تێڕامان و گومان و پرسیار لاى تاکەکانى کۆمەڵگە و بەشێکى زۆرى ئەم ئینسانانە خۆیان لەناو وێنە و وشە و ڕیتم ئاوازەکانى ئەم سەتەر و دێڕانەدا ببیننەوە، ئەمە گەورەیی شیعرە، کە چۆن پاڵنەرە بۆ بەختەوەى ئینسان، بەهەمانشێوە پاڵنەرێکیش بێت بۆ ڕەوتى ڕوو لە گەشەى چینایەتى و نیشاندانى ناشیرینەکانى ستەمى سەرمایە.
لە چاوەڕوانى سورە سوار
“بـــێــره‌وه ئـاسمان جڵه‌وتـه ئه‌سـپی ژێـرت مه‌شخه‌ڵه
باڵـگره تـیـژڕه‌وه‌بـه‌هـه‌سـته سـوره سـواری كـۆمـه‌ڵــه
زووكـه سـه‌نگـه‌ر ئـاوه‌دانـكه رەنـجده‌ری مانـدوونه‌ناس بەشی یەکەم
ئــاره‌قـه‌ت بــۆ نـۆبـه‌ره‌ی نـان بــۆته بـارانــی پــه‌ڵــه
رابه نه‌فره‌ت كه له مه‌رگ و هه‌سته‌وه بۆ كار و ره‌نــج
كــه‌ی وره‌ی ئـیـنـسـانی كـارگـه‌ر ئــاسـه‌واری كۆته‌ڵــه
شۆڕشه هه‌سته له بۆسه‌وه‌‌و له‌مپه‌ری رێ سڵ مه‌كـــه
شۆڕش و گیانبازی زاده و خه‌سـڵه‌تی وه‌ك تۆی كه‌ڵـــه
خــۆر لـه ئــامێز بگره ئاسـۆی به‌نـده‌نـان ئاخێز مه‌كه بەشی دووهەم
مه‌شـخه‌ڵان كوا جـێ هـه‌واری تـه‌مـتومـان و دووكـه‌ڵه
دێ بـه دێ پـێشمه‌رگه‌یه و شـاری له سه‌نـگه‌ر گرتوه
جـێـژه‌نــی ئـه‌و ئـاگــره سـوره والــه‌ســه‌ر تـۆ مـاتـەڵه
ده‌ركــه‌وه نــم نــم ببــارێ سـه‌وزیــكه مه‌زرای گه‌نـم
نـــان و هــه‌رزانی بــه‌هایان ڕه‌نــگی تۆی تیا تێكه‌ڵـه
بێــره‌وه جــوانوی له به‌فرا كوڕژن چـوارپــه‌ل تــه‌زیــو بەشی سێیەم
پۆلـه ئه‌ستێره‌ی كـه‌نارگرتـووی به دوای نوردا ته‌ریــو
باسـكی پـاڵـه‌ی لـه كـار و كـێڵـگه‌دا ره‌ش هـه‌ڵـگـه‌ڕاو
رونــدوكی گونــدی له مسـتی خـاك بـه‌زۆر راگوێزكراو
تــاوه‌ڵ و ڕه‌شــماڵی ره‌وه‌نـدی بێ هـه‌واری گه‌رمه‌سێر
ژیـله‌مـۆی گڕكـانی هه‌ڵـچووی ژانــی ئـینـسانی بـوێــر
به ژنی لوتكه‌ی هه‌ڵكشاوی زۆر سه‌ر و به‌ژنی هه‌تــــاو
مارشی كۆمۆنه‌ی گه‌روی خۆری شه‌وی ئه‌نگوسته‌چـــــاو
ســواری زریان بــه بـڕو چه‌خماخه‌ده پێش بــا كـــــه‌وه
بــێ هــه‌ژێـنــه شـه‌نــگه‌بــاڵای كاك فوادم سه‌ربـــه‌وه
ده‌ركــه‌وه هۆبــه بـه هۆبــه بــه‌رده‌بــازی رێــگه‌تـــــن
ره‌نــجده‌رن خه‌ڵـكی هــه‌ژارن كارگه‌ری به‌شمه‌ینه‌تـــــن
بێـره‌وه ئاســمان جــڵه‌وته ئه‌سـپی ژێــرت مه‌شــخه‌ڵـــه
باڵگره تیژڕه‌وه بـه‌هـه‌سـتـه‌سـوره سواری كــۆمــه‌ڵــــه”
حەمە عەزیز، یەکێک لەو دەنگ و ڕەنگ و ئەفسانانەى شیعر و ئەدەبیاتى کوردى، ناو ئەدەبیاتى کرێکارى و ڕیالیزمى پرۆلیتاریا و ئەدەبیاتى چینایەتى و هونەر و ئەدەبیاتى بەرگریدایە، کە پڕاوپڕى ژیان و هیواکانى ڕاستگۆ و ئینسانى و واقیعى بوە، بیر و بیرکردنەوەى حەمە عەزیز، تا بە ئێستاش دەگات هەر لەم جواگرافیایەدا شوێن دەگرێت و بیر دەکاتەوە و دەنوسێت.
حەمە عەزیز لە بەشی یەکەمى شیعرى سورە سواردا، جیا لە وێنە و تەسویرى زۆر جوانى بۆ کارەکتەرێکى ئازیز و خۆشەویستى گیان بەختکردو، کە خۆشەویستى کرێکاران و زەحمەتکێشان بوو، دەیەوێت بڵێت “ئەو ئاسمانە پان و بەرینە، ئەو نوور و مەشغەڵە گڕگرتوە، لە تاسەى چاوەڕوانى هاتنەوەى تۆ، خەریکى زەماوەندى سەرکەوتنن”.
ئەسپ و ئاسمان، وەکو ئاماژە بۆ هێز و پاکى، بۆ قودرەت و گەورەیی، بۆ ئامادەگى هەردووکیان لە چاوەڕوانى سورە سواردا تەنها و تەنها لەبەر ئەم گیان بەختکردوە دایە.
شاعیر، لێرەدا لە کۆى شیعرەکەیدا، دەیەوێت ئەو وێنە و تەسویرە بدات بە خوێنەر، کە ئەم دیالۆگەى لەگەڵ کەسێکە کە (ئاسمان، ئەسپ، سەنگەر، بارانى پەڵە، شۆڕش، خۆر، ئاسۆى بەندەن، مەشغەڵان، دێ و گوند، باران، مەزراى گەنم، نان، جوانوى بەفر، پۆلە ئەستێرە، تاوەڵ و ڕەشماڵ، ژیلەمۆ، هەتاو، مارش، ڕەنجدەران…).
هەموو ئەم وێنە بەرجەستانەى ناو جوگرافیاى بەشەرى، هەموو ئەم مەدلوول و دەلالەت و ئەو ڕەمز و ئاماژانەى کە بەردەوام لەگەڵ ئینسان و کۆمەڵگە، بەریەک دەکەون و مامەڵە دەکەن، هەموو ئەو ڕەمزە قەد و باڵا بەرزانەى کە جێگەى شایستەیی و پیرۆزیین لاى ئینسانى سوپەرمان و جێگەى شانازى دۆستایەتى و نزیکبوونەوەن.
هەموو ئەو سیمبوڵە گەردوونیانەى، کە هەزاران شاعیر و ئەدیب، ڕێزیان لێدەگرن و دەیانخەنە ناو گوڵدانى ماڵەکانیان و تابلۆکانیان، نەخش و نیگارى نیگارکێشەکان، شیعرى شاعیرەکان، دەق و لێکۆڵینەوەکانى عیرفان و زاهید و مۆسیقارە گەورەکان، ڕۆماننووسە بەهێزەکانى دونیاوە، هەموو ماتەڵن، چاوەڕوانن، تا ئەم سورە سوارە ئازیزە بێت، خۆبخاتە سەر ئەم ئەسپە شێی یە و سەنگەرى جێهێشتووى چۆڵکراوەى هەژاران و کرێکاران ئاوەدان بکاتەوە.
لێرەدا دیسان کارەکتەرى سەرەکى ڕەنجدەرە، ماندووناسە، باسکى پاڵەیە، بەژەنى لوتکەى هەتاوە، گشت لایەک چاوەڕوانى جوڵە و هەستانەوەى ئەون، چاوەڕوانن هەستێتەوە، نەفرەت بکات لە مەرگ، مەرگێک، کە هێندە بە سوێ یە، هێندە تاسەبارە! هێندە بە سوێ یە و قوڵە، هەرگیز لە مردنى ئاسایی کەسانى دی ناچێت، مەرگى ئەم گیان بەختکردوە، مەرگى کارەکتەرێکە، مەزراکان بۆن و بەرامەى ئەوى تیا گەڕاوە، مزگەوتەکان هێشتا دەنگى نەعرتەى ڕوو بە دوژمنى ئەویان تێدا دەزرنگێتەوە، ڕەشماڵ و تاوەڵى هەژارەکان و قەرەجەکان و مەڕدارەکان، هەر لە حەسرەتدا ڕەش ڕەش داگیرساون و بە تاسەوە خەریکە فەننا دەبن.
پۆلە پێشمەرگەکان و سەنگەرەکانیان، هێشتا دەستیان لەسەر پەلە پیتکەى تفەنگەکانیانە بۆ تەفروتوناکردنى دوژمنى هار و دەیانەوێت بنە و مەتەڕێزەکانیان تار و مار بکەن.
مەرگى حەمە حوسێن، بڕوا بێ نەکراوە لاى شاعیر، شاعیر هاوار دەکات، پڕ بە گەرووى برینى مەزرا و کانەکان، پڕ بە ئەشکەوت و دوندەکانى مەملەکەتى فوئاد، پڕ بە دەشتى شینى مەریوان و جەمشارى سنە و ئاوێ هەنگ و ژاوەرۆ و بەرپڵەى ساراڵ هاوار دەکات، هەستێتەوە، ڕابێت، ڕابێت، چونکە هەموو شت لەسەر ئەو ماتەڵە…
دواتر لە بەشی دووهەمى شیعرەکەدا حەماسیتر دەنگ هەڵدەبڕێ.
حەمە حوسێن، وەکو یەکێک لە ڕەمزەکانى شۆڕش، وەکو یەکێک لە ڕەمزەکانى مقاوەمەتى کرێکاران و زەحمەتکێشان، بۆ شاعیر، بەشێکى هونەر ئەدەبیاتى بەرگرى یان مقاوەمەیە، ڕوو بەو فەزایەى کە سیخناخ کراوە بە سانسۆر و سەرکوت و چاودێرى لەسەر شیعر و ئەدەبیات.
شاعیر هەوڵدەدات، لە ئەم فەزا، پڕ لە سانسۆر و خەفەقانەدا بشکێنێت، کە بەسەر جامیعەدا سەپێنراوە، لە ڕێگەى شیعرەوە، لە ڕێگەى ستایش و هاوارى خۆشەویستانەى بۆ کەسێک، کە جیا لەوەى سیمبوڵى شۆڕشە کە بوە خوڵقێنەر و بەدهێنەرى فەزاى ئازادى، ئازادى، یەکسانى و عەدالەتى کۆمەڵایەتى بوە.
بۆیە ئەم فۆڕم و مۆدێلە لە شیعرى مقاوەمە، یان شیعر و ئەدەبیاتى بەرگرى، شکاندنى ترس و خەفەقان بوو، شکاندنى ئەو تەلیسمە سەرکوتکەرە بوو، کە باڵى کێشا بوو بەسەر کۆمەڵگەدا، دروستکردنى هیوا بوو بۆ بێ هیواکان، هاوار بوو بۆ دەنگە کپ کراوەکان.
هەر ئەوەى کە دەوترێت سیمبوڵەکانى ئەم جۆرە لە ئەدەبیات، ئەو ڕەمز و کارەکتەرانەن، ئەو قارەمانانەن، زیاتر لە ئینسانى عادى و ئاسایی هەڵگرى سیفات و خەسڵەت و تایبەتمەندى سەرو ئینسانن، وەکو نیچە دەڵێ “سوپەرمانن، مرۆڤى بە ئیرادە و گەورەن، کە لەناو کۆمەڵگەدا جێگە و پێگەیەکى تایبەتییان پێدراوە”.
ئەم سوپەرمانانە، لە شۆڕشدا پێشەنگى شۆڕش بوون، بەبێ ئەوەى تەڕدیدیان هەبێت، یان دوو دڵ بن، بەبێ ئەوەى سڵ لە بۆسە و لەمپەرى سەر ڕێگاى ئەم شۆڕشە بکەنەوە! بۆ؟ چونکە پێیانوایە ئەم شۆڕشە سیخنانەى بە بۆن و بەرامەى کۆلیتى ماڵە هەژارەکان و ئینێرژى لە مەزار و کورەخشت و گەڕەکى فەقیرئاوا و خانوە قوڕەکانەوە وەردەگێڕێت.
پێیوایە لەم شۆڕشەدا، کرێکاران جیا لە زنجیرەکانیان، جیا لە کۆت و بەندەکانیان هیچ لە دەست نادەن، بەڵام جیهانێک بە دەست دەهێنن، بۆیە ئەم سورە سوارە، ئەم کارەکتەر و سیمبوڵە سڵ ناکات لە گیانبازى و بەزاندنى بەندەنى پڕ لە ئاخێز و تەم تومان و تەڕ و توشی.
ئەم کارەکتەرە شۆڕشگێرە، لاى شاعیر هەر ئینسان نەبوو، نا، بەڵکو ئەو فریشتە بوو بۆ نەجات و ڕزگارى بۆ گرتنى سەر چۆپى چەژنى کرێکارانى لادێ و گوند و مەزراکان.
ئەم کارەکتەرە، فریادڕەسی دێ بە دێى کوردستانە، کە پڕە لە پێشمەرگەى هاوڕێ و هاوڕێباز و هاوفکر تەى دەکات، ئەسپى خۆى تەیار دەکات، لەگەڵ ئەستێرەدا، تا ئاگرى سورى کوردستان لە بەشدارى چەژنى سەرکەوتنى هەژاراندا ڕۆشنتر بکات.
ئەو هەمیشە ئیلهامبەشخى مەزرا و جوتیاران بوو، ئەو زەمزەمەى دەنگى هەق بوو، ئەو جەنگاوەرى دەخوڵقاند بە ئیمانى قایم بە بیروباوەڕ و بەدیهێنانى خەونەکانى.
حەمە عەزیز لە بەشى سێیەمى شیعرەکەیدا دەیەوێت ڕۆشنتر قسە بکات، خۆ شاعیر لە خۆڕا نییە، بەم شکڵە ستایشی ئەم شۆڕە سوارە زەحمەتکێش و سۆسیالیستە دەکات، ئەو باران بوو بۆ مەزراى سەوزى هەژاران، ئەو نان و توێشوو بوو بۆ برسییەکان، ئەو ئەسپى نەهامەتى و کارەساتەکان بوو بۆ دەربازبوون، ئەو ئەستێرەى ڕاخۆشارى ئاسمانى زەحمەتکێشان بوو، ئەو باسک و بازووى ناو مەزراکانى جوتیارانى ئاواییەکانى مەریوان بوو، ئەو وەرزێر و فەلاح بوو، مەزراکانى ئەوانى ئاوەدان دەکردەوە، ئەو فرمێسکى ئەو خاک و نیشتمانە دزراوە بوو.
ئەو هەموو وشە جوانە، ئەو هەموو وەسفە جوانە، هەرگیز ناتوانرێت بکرێتە بەرى کەسێک گەر خۆشەویستى ناو دڵى خەڵکى نەبوو بێت، گەر سیمبوڵ و ئارەزووى زۆرینەى خەڵک نەبوو بێت.
دەبێ ئەوە بڵێم “گەر ئەرکى نوسین بە پلەى یەکەم بریتى بێت لە زمان، ئەوا لەم شیعرەى حەمە عەزیزدا، زمان شنەباى دەشتى سنە و مەریوانە و لالەزارى ئەو کەژ و کێوانە ڕادەژەنێت”.
حەمە عەزیز، نەک تەنها لەم شیعرەیدا، بەڵکو لە زۆرینەى شیعرەکانیدا، خاوەنى ڕێباز و میتۆدێکى تایبەت بە خۆیەتى، گەر دەیەى هەشتاکان، دەیەى مقاوەمەت و شۆڕش و بەرگرى بوو بێت، حەمە عەزیز پێشەنگى سەرخانى ئەو شۆڕش و مقاوەمەتە بوە، گەر دەیەى نەوەدەکان دەیەى ئاڵوگۆڕ و ڕاپەرین شکستى سەرکوتکەران و تیاچوونیان بوو بێت، حەمە عەزیز پێشەنگى وەستانەوە بوو بە دژى داگیرکاران و بەردەوام بوونى بوو لەسەر ڕێچکە و ڕێبازى خۆى، لەژێر کاریگەرى هونەر ئەدەبیاتى کرێکارى و سۆسیالیسییتدا و تا ئێستاش درێژە بەم ڕەوت و ڕێبازە دەدات”.
واتا حەمە عەزیز، لە زۆربەى شیعرەکانیدا بە تایبەت لەم شیعرەدا هەرچى وشەى جوان و بە بەهایە بەکاریهێناوە، بۆ ڕازاندنەوەى ئەم دەقە جاویدانییە.
(لە بەژنى هەتاو، شەوى ئەنگوستە چاو، پێش با کەوە، شەنگە باڵا، بەردە باز، ئاسمان جڵەوتە، سورە سوار) ئەم وشانە هێندە ڕێک و ڕەوان خراونەتە ناو دیوارى بونیادى شیعرەکەوە، گەر هەر یەک لەو خشتانە دەربکەى لە دیوارى بونیادى ئەو پەیکەرەدا، گەر نەشڕوخێت توشی زەربەیەکى دەکات و جوانییەکەى خۆى لەدەستدەدات، بۆیە ڕەنگە یەکێک لە هەرە جوانییەکانى شاعیر ئەوە بێت، چۆن توانیویەتى ئەو هەموو تەعبیر و وشە و وێنە و زمانە جوانە بدۆزێتەوە بۆ وەسف و دەربڕین و ئیحساس و باوەڕەکانى؟
ڕەنگە هەبێ پرسیارى ئەوە بکات، حەمە عەزیزێکى باشور، بۆچى هێندە وەکو شاعیرێکى ڕۆژهەڵاتى دەناسرێت، هێندە وەکو شاعیرێکى باشوورى نابینرێت؟ بۆ وەڵامى ئەم پرسیارە دەبێت بڵێم:
یەکەم: ئەوە ڕاستە، حەمە عەزیز خەڵکى باشورە، بەڵام تێکەڵابوونى ئەو لەگەڵ ڕەوت و جەریانى چەپ و مارکسیزم بە تایبەتى ڕەوتى ڕوو لە هەڵکشاوى کۆمەڵە وایکرد عەزیزیش لەناو ئەو جەریانە خۆى بدۆزیتەوە.
دووەم: بۆ شاعیر مەرج نییە، خەڵکى کوێیە، سەر بە کام ڕەنگ و ڕەگەز و نیشتمان و جوگرافیایە، بەڵکو ئەوەى گرنگە ئینسانى بوون و هیومانیستییەتى، کە ئەمە لە حەمە عەزیزدا ڕەنگدانەوەی هەیە.
حەمە عەزیز، وەکو کەسێکى چەپ و مارکسیست سەیرى جیهان و شیعر و ئەدەبیاتى کردوە، بۆیە بەو شکڵە شیعرەکانى پەرەى گرتوە، بەڵام هەرگیز ئەو پارادۆکسە، نوقتەى بێ هێزى شاعیر نییە و بەڵکو ڕێک نوقتەى بەهێزى شاعیرە.
ئەو کە لە (26) ڕێبەندانى (1357) لە شارى سەقز شەهیدبوە، واتا (28) ساڵ بەسەر دامەزراندن و (19) ساڵیش بەسەر خەباتى ئاشکرایی ئەو حەرەکەتە تێپەڕبوە، کە شاعیر ئەم شیعرەى نوسیوە.
