پێشینەی دیمۆکراسی لە هەورامان
ئید.پیری -هەورامان
یەکەمین هەڵبژاردنی ئازاد، دادپەروەرانە و دیمۆکراسیانە لە جیهاندا لە هەورامان بەڕێوە چووە
“ژیلاو مەرێ” یەكێك لە ڕێوڕەسمە گرینگە كۆنەكانی ناوچەكانی هەورامانە كە پێشینەی بۆ پێش لە سەرهەڵدانی ئایینی ئیسلام و سەردەمی پیر شالیاری یەكەم لە هەورامان تەخت و پیر یۆسۆ لە تەختە دەگەڕێتەوە و بۆ یەكەمین جار ڕێوڕەسمی هەڵبژاردانی نوێنەرانی خەڵك بە شێوەی دیمۆكراتیک و ئازادانە و دادپەروەرانە بەڕێوە چووە. ئەوەی كە لە بەردەستدایە لە كاتی پیرشالیاری یەكەم و پیر یۆسۆدا ئەم ڕێوڕەسمە لە ناوچەكانی هەورامان بەڕێوە چووەو ئەگەری ئەوەش كە پێش لەوانیش بەڕێوە چووبێت لە ئارادایە بەڵام بەڵگەیەكی سەلمێنەر تاكوو ئێستا لە بەردەستدا نییە. لەم ڕێوڕەسمەدا هەر چوار ساڵ جارێك ماوەی حوكمڕانان و نوێنەرانی پێشووی خەڵك كە بە ژیلا ناسراون كۆتایی هاتوووە و دەستەی نوێی “ژیلا” واتە نوێنەرانی نوێ لە لایەن خەڵكەوەو بە چاوەدێری پیرەوە لە شوێنێك بە ناوی “مەرێ” هەڵبژێردراون. وشەی ژیلە یان ئەنجومەنی ژیلای ئەو كاتە بۆ وشەی ژیر دەگەڕێتەوەو ئەو كەسانەی كە ویستوویانە خۆیان وەكوو ژیلا یان ژیلە یان هەمان نوێنەری خەڵك بەربژێر بكەن لە لای پیرەکانەوە ناوی خۆیان تۆمار كردووەو بە پیری ناوچەکەی خۆیان ڕاگەیاندووە و هەموو كەسێك لە خۆ بەربژێر كردندا ئازاد بوووە، بەڵام زیاتر ئەوانەی كە پێشینەی خزمەت كردنیان بووگە و كەسێكی زانا و شاعیر و عاریف و دانا بوون خۆیان بەربژێر كردگە.
بانە مەرێ یەكێك لە كێوەكانی تەختەیە كە دەكەوێتە نێوان سنووری ئاوایەكانی تەختە و هەڵوان و یەكێك لە شوێنەكانی ژیلاو مەرێ لە ناوچەكانی هەورامان بووە كە لە سەردەمی پیر یۆسۆدا هەر چەندین ساڵێك لەو شوێنەدا هەڵبژاردنێك بە مەبەستی دیاری كردنی ئەنجومەنی ژیلای گوندەكانی دەرەزیارەت و دواتر تەختەو ئاوایەكانی تری ئەو سەردەمە لە دەورووبەرو نزیكی بانە مەرێ بە چاوەدێری پیر یۆسۆی تەختە تێدا ئەنجام دراوە.
ئەیووب ڕۆستەم لە بەشێك لە نووسراوەیەکیدا لە پەرتوکی هەورامان لە سەر ئەم ڕێوڕەسمە لە ناوچەكانی هەورامان ئاماژە بەوە دەكات كە ڕێوەڕەسمی ژیلاو مەرێ لە ناوچەی هەورامانی تەختیش لە لایەن پیرشالیارەوە بەڕێوەچووەو ١٥ ڕۆژ پێش دەستپێكی هەڵبژاردن ناوی بەربژێرەكان ڕاگەیندراوە) .مەبەستی ئەیووب ڕۆستەم پیر شالیاری یەكەمە (هەر كام لە بەربژێران بە ناوی مێوەیەكی وشكەوكراوی ناوچەكە یان بەروبوومی دارستانە سرووشتییەكانەوە لەوانە گوێز و توو لەتكە هەرمێ و لەتكە بەێ و مێوژ و هەڵووژە و هەنجیر و قەزوان و سنجووو هتد ناونراون. ژمارەی بەربژێرەكان ١٥ تا ٢٠ كەس بووەو بە پێی گەورەو بووچكی گوندەكان ٤ تا ٧ كەس هەڵبژێردراون، ناونانیشیان بە ناوی مێوەی وشكەوكراو و بەروبووكی سرووشتییەوە بۆ ئەوە بووە كە نەخوێندەوارانیش بتوان وەك چۆن دەیانەوێ، نوێنەری باوەڕپێكراوی خۆیان هەڵبژێرن. ژن و پیاو و كۆڕ و كچ مافی دەنگدانیان هەبووەو بۆ ئەوانەی بۆ یەكەمجار دەنگیانداوە تاقیكردنەوەی جەستەیی و هزری كراون و بەو تاقیكردنەوە “مەرد ئازما” وتراوە. تاقیكردنەوەی جەستەیی بەوە بووە كە دوو بەرد لە بەردەم دەرگای مەرێ دانراون، بەردی كوڕان لە هینی كچان گەورەتر بووە، بۆ ئەوەی سەركەوتووبن لە سەریان پێویستبووە تا ئاستی ناوقەد بەرزیانبكەنەوە، بۆ تاقیكردنەوەی هزریش هەر كامیان سێ پرسیار لە ماریفەتی پیریان لێ كراوە، هەر كامیان دوو پرسیاری بە دروستی وەڵام دابێتەوە ئەوە لە تاقیكردنەوەی هزری سەركەوتوو بووە. بەر لە دەستپێكردنی دەنگدان پارچە قوماشێكی ڕەنگاوڕەنگ كە لە هەڵاوە درووستكراوە و بەرهەمی پیشە دەستییەكانی خۆیان بووە لە لایەن پیرەوە پیشانی ئامادەبووان دراوە، پیر سێ جار وتوویەتی “ئەم قوماشە شتی تێدایە؟” ئامادەبووانیش كە دڵنیا بوون هێچی تێدا نییە وڵامیامان داوەتەوە نەخێر، پاشان پیر بڕیاری داوە بە كەسێك كە قوماشەكەی وەك توورەكەیەك هەڵیدووریوەو دواتر ئامادەبووان دەستیانكردووە بە دەنگدان، بەوەی هەر كەسێك ئەو مێوەیەی كە ناوی ئەو پاڵیوراوە بووەو بە لایەوە پەسەندبووە، خستوویەتی ناو تورەكەكەوە، كاتێك كۆتای بە دەنگدانەكە هاتووە پیر سێ جار وتوویەتی “كەسێك ماوە دەنگ بدات؟” بە دوای دڵنیا بوون لە دەنگدانی هەمووان، بە بڕیاری پیر توورەكەكە هەڵتەكێندراوەو لە بەردەم ئامادەبوواندا دەنگاكان ژمێردراون، توورەكەكەش پارچە پارچە كراوە و وەك موفەڕەك و پیرۆز بە سەر ئامادەبوواندا دابەش كراوەو هەتا هەڵبژاردنی “ژیلا”ی داهاتوو لە لایەن پارێزراوە و هەروەها مێوەكانیش بە سەریاندا بەشكراون و خورادوویانن. ئەو كەسانەی كە سەركەوتنیان بە دەستهێناوە لە لایەن پیرەوە پیرۆزباییان لێ كراوەو بە وتارێكی كورتیش ستاییشی كارەكانی “ژیلا”ی پێشووی كردووە، ئەگەر كەموكوڕییەكیشیان هەبووبێت ڕەخنەی لێگرتوون، پاشان فەرمانیداوە بە ئامادەبووان پیرۆزبایی لە ژیلای هەڵبژێردراو بكەن و ناوچاوانیان ماچ بكەن.
هەروەها هەمان ڕۆژ لە لایەن خەڵكەوەو بە زۆری ئەوانەی كە دارا بوون چێشتێك كە لە گەنمی كوتراو گۆشت و نۆك و ترشی هەنار و چەند گیایەكی بۆنخۆشی هەورامان ئامادە كراوەو بە سەر ئامادەبوواندا بەشكراوەتەوە، هەر یەكێك لە ئامادەبووان لە سەری پێویستبووە قاپ و كەوچكێكی هێنابێت كە بە دەستی خۆی درووستیكردبێت و لەو قاپەداو بە كەوچكەكەی خوەی چێشتەكەی خواردووە. سەرۆك و ئەندامانی ژیلا بۆ ماوەی چوار ساڵ لە سەر ڕۆشنایی ماریفەتی پیر حوكمڕانییان كردووە، خۆشیان بە پێی پێویستی رۆژگار و بۆ باشتر بەڕێوەچوونی كارەكانیان یاسا و عورفی نوێیان داناوە، بۆ دەربڕینی ڕەزامەندیش لە سەر یاساو عورفە نوێیەكان بە ئامادەبوونی هەموو گوندنشینان ڕاپرسی كراوە. هەموو تاكێك لە سەری پێویستبووە ملكەچی بڕیارەكانی ژیلا بێت و سزای سەرپێچیكارانیش دراوە. ژیلا بەردەوام لە ژیان و گوزەرانی خەڵكەكەیان پرسیوەتەوە، لە پێناوی خۆشگوزەرانیشیاندا لە دەوڵەمەندەكان هاوكاری و قەرزیان بۆ وەرگرتوون. مافی ژن لە هەڵبژاردنی ژیلا بە تەواوەتی پارێزراوە، وێڕای ئەوەی توانیویەتی دەنگ بدات، بەڵكوو مافی ئەوەشی بووە كە وەكوو ئەندامی ژیلا هەڵبژێردرێت، چەندین ژن هەن كە سەرۆك و ئەندامی ئەنجومەنی ژیلا بوون، یەكێك لەوانە ئەدا خەنانێ بووە كە بۆ سێ خوڵی بەدوای یەك هەڵبژێردراوەتەوە. ژیلای شاری هەورامان وەك ئۆرگانێكی باڵا بۆ ژیلاكانیتر سەرپەرشتی ژیلا هەڵبژێردراوەكانی گوندەكانی كردووە.
پاشان ئەیوب ڕۆستەم چەند تێبینی لە سەر ژیلاو مەرێ ئەنووسێت كە بەشێكی بەم شێویە: ناونانی بەربێژەرەكان بە ناوی مێوەی وشكەوكراو و بەرهەمی دارستانە سرووشتییەكانەوە بەم مەبەستە بووە كە كەسێك نەتوانێت وەكوو زۆربەی هەڵبژاردنەكانی ئێستاكە تەزویر بكات یان لە سروت و سامانی لە پێناو هەڵبژاردنیدا كەڵك وەربگرێت. هەروەها هەروەك دیارە ئەوەی لە چێشتی ڕێوڕەسمی ژیلاو مەرێ خواردبێت لە سەری پێویستبووە قاپ و كەوچكەكەی بە دەستی خۆی درووستیكردبێتن، هۆكاری ئەوەش بۆ ئەوە ئەگەڕێتەوە كە توانایی بەرهەم هێنان و دابینكردنی پێداویستییەكان بە دەستی خۆیان زیادتر پەرە بستێنێت و پێویستیان بە كەسانێك و هۆز و نەتەوەیەكیتر نەبێت و هەروەها كۆمەڵگە لە كەسی مشەخۆر بە دوور بێت. هەر بۆیەش دەبینین كە خەڵكی هەورامان لە ناو سروشتێكی ڕژد و یاخیدا بەهەشتێكیان درووستكردووەو توانیویانە داهێنەر بن و هەورامییەكان هەر لە ڕەشتی سەریانەوە تاكوو گۆرەوی و كەوشەكانیان خۆیان بەرهەمی دێنن و هێناوە.
(هەورامان، ئەیوب کوێخا ڕۆستەم، بەرگی یەكەم و دوومەم، چاپی سێیەم، لاپەڕەكانی ٣٤ تا ٤١)
پێویستە لێرەدا ئاماژەیەکی کۆرتیش بەوە بکەم کە لە هەندێك دەستەواژەی ناوچەی هەوراماندا ئاماژە بە وشەی “ژیرلەومەرێ” بۆ كەسێك ژیر و خاوەن بیر و هۆش دەكرێت كە ڕیشەی ئەو دەستەواژەیە لە ژیری ئەنجومەنی هەڵبژێرداوی ژیلا یان ژیلە و “ژیلاو مەرێ”یەوە هاتووە، لەوانە: ئافەرین ژیرلەومەرێ، ژیرلەومەرێ گیان، مەگەر ژیرلەومەرێ چارش بكەرۆ، خۆ ژیرلەومەرێ نیەنی و هتد…
هەروەك دیارە وێڕای ناوی “بانە مەرێ” لە ئاوایی تەختە، واتە ئەو شوێنەی كە ڕێوڕەسمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی “ژیلا”ی بە سەرپەرەشتی پیر یۆسۆ تێدا ئەنجام دراوە، ناوی چەندین شوێنتر لە ناوچەكانی هەورامان و دەورووبەری بە “مەرێ” یان “مەر”ەوە هاتوون: لەوانە مەڕۆ مەرێ لە دزڵێ، چەمۆ مەرێ لە كەماڵا، دەرەو مەرێ لە دزاوەر، هانەو مەرێ لە دەگاشێخان، دەرەو مەرێ لە پشتی سەرگەتەوە و دەگا واتە گوندی مەرێ، مەرەبزان ئاوایەك لە نزیك سنە، تووتمەر ئاوایەك لە ناوچەكانی هەورامان، سەیمەرە شارێك لە ئیلام، دەرەیمەر شوێنێك لە ئاوایی ئەسكۆڵی مەریوان، مەرەسامان دەشت و مێرگێك لە ئاوایی دەرەومەرێ، مەری دۆڵی گزرەی شوێنێك لە نۆتشە، لامەر دەشتێك لە ئاوایی باقلاوا، لامەر دۆڵ و دەشتێك لە ئاوایییەكان سەرووماڵ و دەل لە هەورامان، مەگەوەڕ ناوچەیەك لای ورمێ و شنۆ، مەروێ ئاواییەك لە شارباژێڕ، زێومەر ئاواییەك لە قەرەداغ، هانەو مەرێ كانیاوێك لای پاوە، دەرەومەرێ كانیاوێك لە دزاوەری هەورامان و هەتد بوونیان هەیە كە سەرچاوەی ئەم ناوانە یان لانیكەم ژمارەیەكێان لە ژیلاو مەرێوە گیراوەو كاریگەریان لە مانەوەی بیرەوەی ژیلاو مەرێ لە نێوان ئێمەدا و گێڕانەوەی چۆنیەتی و چیەتی ژیلا و مەرێ لە لایەن پیرەوەكانەوە بۆ ئێمەمان بووە. هەروەها پێویست بە ئاماژەیە وێڕای ئەوەی كە لە ناوچەكانی هەورامان بە ئەشكەوتی بووچك مەر دەوترێت لە سۆرانیشدا ناوی ئاژەڵێكی خۆماڵییە و وشەی بەردی “مەڕمەڕ”یش دووجار وشەی “مەڕ”ی تێدا دووپات بووەتەوە، كە ئەگەری هەیە ناوی هەندێك لەم ناوە ئاماژەپێ كراوانی سەرەوە لەم سێ وشەیەشەوە هاتبێت.
پیتی “ێ” لە هەورامیدا بە كۆتایی وشە مێیەكان زیاد دەكرێت و هەروەها بۆ ناوەكانیش كە بە شێوەی “كۆ”ن و ئاماژە بە چەندین دانە دەكەن بەكار دەچێت، لە سەر ئەم ئەساسە دەكرێت ئەگەری ئەوەش دابنین كە مەر ڕیشەی وشەی مەرێ بێت و هەروەها بە هۆی ئەوەی كە ئەنجومەنی هەڵبژێردراوی ژیلا “كۆ”ن و لە چەندین كەس پێك هاتوون پیتی “ێ” بە كۆتایی وشەی مەر زیاد كرابێت و بە مەرێ وترابێت. هەروەهاش بە هۆی ئەوەی كە هەندێك لە ڕێوڕەسمەكانی ژیلاو مەرێ لە مەردا واتە لە ئەشكەوتی بووچكدا گیرابێتن دواتر ناوی مەڕێ بەو ئەشکەوتە بووچکانە کە لە ناو دڵی تاشە بەرددان نرابێت…
تێبینی: لە پەرتوکێکدا کە سەرقاڵیم ئەم بابەتە بە شێوەیەکی وردتر و بەربڵاوتر ئاماژەی پێ دەکەم و لە داهاتوودا بڵاو دەبێتەوە.
تێبینی 2: پێم باش بوو لە سەردەمی بە ناو هەڵبژاردنەکانی سەرۆک کۆماری و شواری شارو گوندەکان لە ئێران بە ئاماژەیەک بە ژیلاو مەرێ، خوێنەری هێژا بەراوردێکی مێژوو و ئاستی هەڵبژاردنی ئازاد لە هەورامان و کوردستان لە گەڵ هەموو جیهان بکات.
